نشریات دینی از تحولات جامعه تأثیر پذیرفته اند چالش های پیش روی مجلات اندیشه محور
بلک بلاگ: دهه اول بعد از انقلاب، دوران تثبیت و تحکیم نظام نوپای جمهوری اسلامی بود، در این دوران، مجلاتی مانند کیهان فرهنگی، پیام انقلاب و پاسدار اسلام به ترویج ارزش های انقلاب می پرداختند.
خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه: در سیر تحولات فکری و فرهنگی ایران، مجلات اندیشه ای و دینی همیشه نقشی بی بدیل ایفا کرده اند. این نشریات نه فقط محلی برای طرح دیدگاه ها و مباحث متعدد بوده اند، بلکه در شکل گیری و دگرگونی جریان های فکری و اجتماعی نیز تاثیر گذار بوده اند. از دوران مشروطه تا به امروز، مجلات گوناگونی با نگاههای مختلف پا به عرصه وجود نهاده اند و هر یک به نوبه خود سهمی در این پازل بزرگ داشته اند. بررسی اجمالی تاریخچه این مجلات و تحلیل نقش آنها در سپهر اندیشه ایران مقدمه ای بر مجموعه ای از گزارش ها و گفتگوها پیرامون مجلات اندیشه ای و دینی حال حاضر است.
دوران قبل از مشروطه؛ ظهور جرقه های آگاهی
در دوران قبل از مشروطه، نشریات به معنای امروزی وجود نداشتند. با این وجود، بعضی از روزنامه ها و رساله ها، بخصوص آنها که به دست روشنفکران و نواندیشان نگاشته می شدند، در حکم جرقه برای آگاهی بخشی و طرح اندیشه های نو عمل می کردند. «وقایع اتفاقیه» را میتوان از پیشگامان این عرصه به حساب آورد. این نشریات، بااینکه بیشتر به اخبار و مسائل روز می پرداختند، اما به تدریج زمینه ساز طرح مباحث انتقادی و نوگرایانه نیز شدند. وقایع اتفاقیه، اولین نشریه فارسی زبان چاپ ایران در عهد ناصرالدین شاه بوده است. اولین شماره این نشریه که بالای سرلوحه اش «یا اسدالله الغالب» نوشته شده است با عنوان روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران در هشت صفحه چاپ سنگی شد. هرچند که در شماره نخست این نشریه «تربیت اهل ایران» بعنوان انگیزه انتشار نشریه قید شده است اما نمی توان آنرا نشریه ای اندیشه ای قلمداد کرد.
امیرکبیر زمانیکه تصمیم گرفت این روزنامه را تأسیس کند در چارچوب متنی در مورد اهداف تأسیس وقایع اتفاقیه نوشت: «عوام نمی دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست یا خیال می کنند که دیوانیان عظام آغاز به این کرده اند به جهت منافع و مداخل. لکن این طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این ها به جهت تربیت خلق است و این که اینها از امور دیوانی و اخبار و مناسبات دول و منافع خاص و عام و مقتضیات عصر، عالم باشند؛ و این که تا روزی که من هستم نمی شود که این اطلاع به عامه نرسد. این روزنامه منصبی نیست که به کسانیکه از دیوان اعلی اسامی ایشان تعیین شده، به این ها برسد و به دیگران نرسد.»
خیزش اندیشه ها
با وقوع انقلاب مشروطه، فصل جدیدی در تاریخ مطبوعات ایران گشوده شد. در این دوران، مجلات اندیشه ای و دینی مختلفی ظهور کردند که هر یک به نوبه خود، بازتاب دهنده تحولات فکری و اجتماعی آن دوره بودند. مجله «ایران نو» بعنوان نمونه ای متقدم از نشریات روشنفکری این دوره البته با گرایشات سوسیال دموکرات شناخته می شود. در صدر این نشریه نوشته شده بود: «روزنامه ایست ملی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، ادبی، فنی، اخلاقی. از هرگونه مطالب سودمند سخن می راند» این مجلات بطور مستقیم در دگرگونی فضای فکری و سیاسی جامعه نقش داشتند و در واقع تحولات آن دوران و آینده ایران را رقم زدند. مجلات این دوره، با نگاهی انتقادی به وضعیت موجود به فعالیت می پرداختند.
محدودیت های عصر پهلوی اول و دوم
در دوره پهلوی، بااینکه آزادی بیان و مطبوعات به شدت محدود شد، اما همچنان شاهد ظهور و فعالیت مجلات اندیشه ای و دینی بودیم. در این دوران، مجلاتی با رویکرد مذهبی یا روشنفکرانه، مانند «مکتب تشیع»، «درس هایی از مکتب اسلام» در فضای دینی و حوزوی و «گوهر» در فضای ادبیات، تاریخ، فرهنگ و هنر ایران به فعالیت خود ادامه دادند و به ترویج اندیشه های اصلاح گرایانه پرداختند. در کنار این ها، مجلات روشنفکری سکولار نیز با وجود محدودیت ها، به طرح مباحث انتقادی و تحلیل اوضاع سیاسی و اجتماعی می پرداختند. این مجلات به دو دسته تقسیم می شدند: مجلات با نگاهی محافظه کارانه که در پی حفظ وضعیت موجود بودند و مجلات با نگاهی انتقادی که به دنبال تغییر و تحول بودند. در این دوره، مجلات نه تنها محلی برای طرح اندیشه ها بودند، بلکه به ابزاری برای بیان مخالفت ها و مقاومت های مدنی تبدیل شدند.
انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران بود که نه تنها ساختار سیاسی و اجتماعی کشور را دگرگون ساخت، بلکه تأثیرات عمیقی بر عرصه اندیشه و فرهنگ نیز بر جای گذاشت. یکی از مهم ترین نمودهای این تحول، ظهور و تکوین مجلات اندیشه ای و دینی بود که به مثابه تریبونی برای طرح دیدگاه ها، نقدها و تحلیل های گوناگون، اهمیت بالای ی در شکل گیری و ترویج گفتمان انقلاب اسلامی ایفا کردند.
دهه اول بعد از انقلاب، دوران تثبیت و تحکیم نظام نوپای جمهوری اسلامی بود. در این دوران، مجلاتی مانند «کیهان فرهنگی»، «فرهنگ و زندگی» و «پیام انقلاب» و «پاسدار اسلام» با نگاهی عمدتا تبیینی و تبلیغی، به ترویج مبانی و ارزش های انقلاب اسلامی می پرداختند. این مجلات با استفاده از آثار و اندیشه های امام خمینی (ره) و سایر اندیشمندان انقلابی، اهتمام در ترسیم الگوی جامعه اسلامی و تبیین جایگاه دین در سیاست و فرهنگ داشتند. همچنین، در این دوره، مجلاتی مانند «حوزه» با تمرکز بر مباحث فقهی و کلامی، به دنبال بازسازی ساختار حوزه های علمیه و پاسخگویی به چالش های فکری دوران بودند.
دهه ۷۰؛ ظهور تکثر و گفتگوهای انتقادی
دهه دوم بعد از انقلاب اسلامی، شاهد تغییراتی در فضای سیاسی و فرهنگی کشور بود. در این دهه، مجلاتی مانند «آئین»، «نامه فرهنگ» و «کتاب نقد» با نگاهی انتقادی و تحلیلی، به طرح مباحث و چالش های جدید پرداختند. این مجلات با تاکید بر ضرورت گفتگو و تبادل آرا، زمینه ای برای ظهور جریان های فکری متنوع و حتی متضاد فراهم کردند. همچنین، در این دوره، مجلاتی مانند «زمانه» و «گفتگو» با تمرکز بر مسائل اجتماعی و فرهنگی، به نقد عملکرد نهادهای رسمی و طرح مطالبات مدنی پرداختند. مجلات اندیشه ای و دینی بعنوان یک رسانه مهم، نقش خودرا در شکل دهی به افکار عمومی و طرح مباحث مهم جامعه ایفا می کردند. مجله «کیان» را هم میتوان از مهم ترین مجلات اندیشه ای این دوران دانست که نقشی مهم در اتفاقات بعدی بخصوص در دوران اصلاحات با رویکرد «روشنفکری دینی» داشت. این مجلات، هر یک با نگاهی خاص، به بررسی و نقد مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران می پرداختند.
دهه ۸۰ و پس از آن؛ ادامه تحولات و چالش های جدید
در دهه سوم و بعد از آن، مجلات اندیشه ای و دینی با چالش های جدیدی روبرو شدند. ظهور اینترنت و شبکه های اجتماعی، عرصه جدیدی برای انتشار و تبادل آرا فراهم نمود که تأثیرات زیادی بر فضای مطبوعات گذاشت. در این دوره، مجلات الکترونیکی و وبسایت های تحلیلی، به رقبای جدی برای مجلات چاپی تبدیل شدند. همچنین، در این دوران، مجلات اندیشه ای و دینی با مباحث جدیدی مانند جهانی شدن، سکولاریسم و بحران هویت روبرو شدند که نیازمند پاسخگویی و تحلیل های عمیق تر بود. مجله های اندیشه ای و دینی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، نقش مهمی در شکل گیری، ترویج و نقد گفتمان انقلاب ایفا کرده اند. این مجلات، به مثابه آئینه تحولات فکری و فرهنگی جامعه ایران، فراز و نشیب های اندیشه و فرهنگ بعد از انقلاب را به معرض نمایش گذاشته اند. با وجود چالش های جدید، این مجلات همچنان بعنوان یکی از مهم ترین منابع برای شناخت و تحلیل تحولات جامعه ایران، جایگاه خودرا حفظ نموده اند.
می توان گفت مجلات دینی در ایران نیز از تحولات فکری و اجتماعی جامعه تأثیر پذیرفته اند. در دوره معاصر، مجلات دینی همگام با تحولات فکری جامعه به طرح مباحث جدید می پردازند. بعنوان مثال، مجلات «حوزه» و «فقه اهل بیت»، «پگاه»، «خیمه» از مهم ترین نشریات تخصصی در زمینه علوم دینی محسوب می شوند. همچنین، بعضی از مجلات دینی به موضوعات اجتماعی و سیاسی نیز توجه دارند و به تحلیل مسائل روز جامعه از دیدگاه دینی می پردازند. بعضی از نشریات نیز همانند «ترجمان» هدف خودرا انتقال یافته های اندیشمندان غیر ایرانی به مخاطبان ایرانی البته با نگاهی نقادانه نسبت به فرهنگ و اندیشه غربی می داند.
آیا با بحران مخاطب مواجه هستیم؟
در شرایطی که تحولات فرهنگی جهانی با ابزارهای متنوع رسانه ای و شبکه های اجتماعی درحال گسترش است، متاسفانه شاهد کم توجهی مخاطبان به رسانه های اندیشه محور داخلی هستیم. مجلات اندیشه ای و برنامه های تلویزیونی با محتوای عمیق و تحلیلی، که باید بعنوان سنگرهای دفاع از هویت و ارزش های اسلامی و انقلابی عمل کنند، با ریزش مخاطب رو به رو شده اند. این مورد شاید به این علت باشد که نشریات ما در ارائه محتوای جذاب و متناسب با نیازهای مخاطب امروز، بخصوص نسل جوان، ضعف ها و محدودیت هایی دارند. در حالیکه اندیشه های دشمن یا رقیب با استفاده از شیوه های نوین و جذاب، ذهن جوانان را هدف قرار داده اند، رسانه های داخلی ما هنوز نتوانسته اند به درستی با این موج مقابله کنند.
چالش های پیش روی نشریات اندیشه محور
زبان و بیان غیر جذاب و تخصصی: یکی از مهم ترین دلیلهای عدم استقبال مخاطبان از مجلات اندیشه ای و دینی، استفاده از زبان و بیانی خشک و غیرقابل فهم برای عموم است. همچنان، بعضی از دست اندرکاران این رسانه ها بجای کوشش برای ساده سازی مفاهیم پیچیده، ترجیح می دهند از واژگان تخصصی و ثقیل استفاده نمایند.
کم توجهی به نیازهای مخاطب: خیلی از مجلات اندیشه ای و دینی بجای پرداختن به مسائل روز و دغدغه های مردم، به موضوع هایی می پردازند که ارتباط چندانی با زندگی واقعی مخاطب ندارند. این امر موجب می شود که مخاطب احساس کند که این رسانه ها به او و نیازهایش بی توجه هستند.
رقابت با فضای مجازی: امروزه، فضای مجازی و شبکه های اجتماعی به رقیبی جدی برای رسانه های سنتی تبدیل گشته اند. محتوای کوتاه و جذاب شبکه های اجتماعی، توجه مخاطبان را به خود جلب می کند و موجب می شود که کمتر کسی به سراغ مجلات و برنامه های طولانی و عمیق اندیشه ای برود.
کمبود خلاقیت و نوآوری: متاسفانه، خیلی از رسانه های اندیشه محور در ارائه محتوا خلاقیت و نوآوری لازم را به کار نمی برند. این امر موجب می شود که محتوای این رسانه ها تکراری و خسته کننده شود.
عدم حمایت کافی: یکی دیگر از چالش های پیش روی رسانه های اندیشه محور، عدم حمایت کافی از طرف مسؤلان و نهادهای ذی ربط است. این رسانه ها نیازمند حمایت مالی و معنوی هستند تا بتوانند با استفاده از ابزارهای نوین و جذب نیروهای متخصص، محتوای جذاب و با کیفیت تولید کنند.
در خلال گفتگوها و گزارش هایی که بعد از این و در این مورد تقدیم نگاه مخاطبان مهر می شود، درصددیم ضمن بررسی چالش ها و محدودیت های مجلات اندیشه ای و دینی، راهکارهایی برای پیشرفت آنها و گسترش دایره مخاطبان این نشریات را به بحث بگذاریم.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب