منظومه ی خسرو و شیرین، از دسیسه تا فنای در عشق
بلک بلاگ: بزرگداشت نظامی گنجوی همایش دیدار خسرو و شیرین در ایران و ارمنستان با حضور میرجلال الدین کزازی و اصغر دادبه اجرا شد.
به گزارش بلک بلاگ به نقل از مهر، مرکز فرهنگی و بین الملل شهر کتاب با همکاری رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان و انستیتو ادبیات آکادمی ملی علوم ارمنستان در آستانه ی روز بزرگداشت نظامی گنجوی همایش «دیدار خسرو و شیرین در ایران و ارمنستان» بیستم اسفند و با سخنرانی میرجلال الدین کزازی، سعید حمیدیان، اصغر دادبه، زهرا پارساپور، اصغر نوری، علیرضا پورمسلمی و الهام باقری به صورت مجازی برگزار کرد.
پرآوازه ترین بزم نامه ی پارسی
میرجلال الدین کزازی در قسمتی از سخنان خود عنوان کرد: نظامی در قلمروی از سخن پارسی که آنرا بزم نامه سرایی می نامیم، سراینده ای است برترین، بی همانند. در این قلمرو او بر ستیغ سخن پارسی ایستاده است و بالا برافراخته است. وی در این قلمرو به فردوسی می ماند در قلمرو رزم نامه سرایی و به همان سان به مولانا در قلمرو رازنامه سرایی. او بالاترین و بزرگ ترین بزم نامه سرای ایران است و همچنان، دانشورانه و به برهان می توانم گفت جهان.
او توضیح داد: شاهکار نظامی پنج گنج است. نکته ی شگفت آنست که در میانه ی این پنج گنج فقط دو گنج بزم نامه است. یکی از این پنج، گنجی است راهنمای و اندرزین که نظامی آنرا به روش سنایی سروده است: «گنجینه ی رازها» یا «مخزن الاسرار». نظامی در این گنج هنوز آن گنجور بی همانند که می باید بود نیست و بدان ماهی می ماند که از آب خویش به دور افتاده است. برای اینکه زمینه ی سخن دژم و دلگیر است و به هیچ روی آن آوردگاهی نمی تواند بود که نظامی در آن تیز می تازد و شگفتی می آفریند. تنها گه گاه در بخش های پایانی هرکدام از مقاله های این گنج آن شور و شکفتگی نظامی در بزم نامه ها آشکار می شود.
او افزود: گنج دیگر، اسکندرنامه، رزم نامه است. هرچند نظامی اسکندرنامه را به پیروی از فردوسی سروده و در دیباچه ی آن نیز استاد را به شایستگی ستوده است، همچنان قلمروی است که نظامی را بدان سان که می سزد و می برازد شایسته نمی تواند افتاد. همچنان آن ماهی بزرگ هنوز در آب خویش نیست. اما گنج دیگر، «هفت پیکر» یا «بهرام نامه»، در ساختار درونی اعجاب انگیز و دیگرسان است. آن چنان که از نام آن پیداست داستانی در پیوند با شهریار نامدار ساسانی، بهرام پنجم، است که به بهرام گور برنامیده شده است. بهرام مردمی ترین فرمانروای ایران است و می کوشیده ایرانیان در آرامش و آشتی به سر ببرند و در آبادانی ایران و شادمانی ایرانیان هر کاری انجام داده است. از همین روی، روزگار فرمانروایی او را ایرانیان در سده های سپسین نیز روزگاری خرم و فرخ می دانسته اند و بدان دستان می زده اند. داستان «بهرام نامه» قسمتی از داستان های بهرام گور است که در «شاهنامه» نیز به گستردگی بازگفته آمده است. «بهرام نامه» ساختاری نوآیین دارد که اخترشناختی است. بهرام هفت شاهدخت را از هفت اقلیم به زنی می ستاند و می فرماید هفت کاخ بهین بلند بسازند و هرکدام از این بانوان را در یکی از این کاخ ها کاشانه می دهد. هرکدام از این هفت پیکر به شیوه های مختلف با یکی از هفتان (هفت اختر) در پیوندند. گفتنی است، یکی از خاصیت های کهن در داستان سرایی و داستان نویسی و داستان گویی خاورانه و ایرانی روشی است که آنرا داستان در داستان می نامیم و «هفت پیکر» بدین شیوه سروده شده است.
او بیان داشت: دو شاهکار نظامی، «خسرو و شیرین» و «لیلی و مجنون» به راستی بزم نامه اند. اگر از نگاهی فراخ و فراگیر بخواهم این دو بزم نامه را با یکدیگر بسنجم، بر آن خواهم بود که «لیلی و مجنون» هرچند شاهکاری بزمی است و نظامی در آن در آوردگاه خویش بوده است و می توانسته به هر سو تاخت کند، در این گنج آن ماهی است که در آب خویش به سر می برد اما آب هنوز بدانسان که می شاید ژرف و فراخ دامان نیست و گنجایش توانایی شگرف نظامی را در زبان آوری و سخنوری و شگفتی آفرینی ندارد. برای اینکه داستان دلدادگی لیلی و مجنون به یکدیگر در ریگزارهای عربستان می گذرد. سخن از ریگزار و خرگاه و اشتر است. پس، دست آفرینش نظامی در سرودن بدان سان که او را می برازد بلند و گشاده نیست. آنچه نظامی را بدان جایگاه و پایگاه بلند در ادب پارسی رسانیده است هرآینه «خسرو و شیرین» او است. از همین رو است که سخنورانی که روش نظامی را پی گرفته اند، بیش از هرکدام از گنج های وی از «خسرو و شیرین» بهره برده اند. ناوردگاه نظامی در «خسرو و شیرین» بسیار فراخ و فرمند است. سخن از دشت های سرسبز است و بوستان ها و پالیزها و کاخ های بشکوه و جامه های زربفت و زر و سیم و هنرهای مختلف و خاصیت هایی دیگر ازاین دست. این داستان بیشترین پیوند را با ارمنستان دارد که با ایران و فرهنگ و ادب ایرانی پیوندی دیرینه و تنگ دارد.
کزازی بیت هایی از نظامی در چرایی و چگونگی سرودن «خسرو و شیرین» خواند و در آخر اظهار داشت: نظامی در این بخش می گوید برنوشته ای از «خسرو و شیرین» در بردع (یکی از شهرهای ارمنستان) پاس داشته می شده است، اما هنوز برنوشته های بسیار از آن به دست داده نمی شده و داستانی بوده است ناشناخته. به خواست و به انگیزش بردعیان، نظامی بر آن سر می افتد که این داستان را در پیوندد. بدینگونه این داستان پرآوازه ترین بزم نامه ی پارسی می شود.
میل معشوقان نهان است و ستیر
زهرا پارساپور در قسمتی از سخنان خود عنوان کرد: وابستگی خسرو و شیرین، دو شاهزاده در روزگار باستان، نه مبتنی بر ملاحظات سیاسی و اقتصادی، بلکه به مقتضای دلدادگی دوسویه ی این دو شخصیت است. در ادبیات، هرگاه سخن از رابطه ی عاشقانه می رانیم غالباً ذهنمان به سمت عاشق مذکر و معشوق مؤنث می رود و عاشقِ کنشگر و خواهشگر و پی گیری که در طلب معشوق می کوشد و معشوق زنی نازشگر و منفعل و نشسته بر مسند زیبایی که ما چیزی جز وصف طنازی و ناز و الهام از او نمی خوانیم. اما همه ی ماجرای ادبیات عاشقانه ی ما این نیست. در ادبیات ایرانی و سامی، قبل و پس از اسلام، نمونه هایی از زنان عاشق را ملاحظه می نماییم. گاهی در عشق یک سویه مانند سودابه و زلیخا و گاهی در عشق دوسویه مانند لیلی و مجنون و زال و رودابه. عشق های یک سویه ی زنان در ادبیات ما جلوه و نمای خوب فرهنگی نداشته و زیاد به آن بها داده نمی شده. اما در عشق های دوسویه ی ابراز شده از جانب زن و مرد هم توجه بیشتر بر روی کنشگری ها و احساسات مرد است. بگونه ای که در ادبیات ما عشق زنان یا معشوقان پنهان تلقی می شده و این در فرهنگ گذشته ی ما رسم بوده است.
او افزود: در این میان، ماجرای عشق شیرین استثنا است. چهره ی شیرین نظامی در دو وجهه ی عاشقی و معشوقی بررسیدنی است. در «خسرو و شیرین» شخصیت عاشق و معشوق در شیرین جمع می شود و صدای هر دو شنیده می شود. شخصیت عاشقِ شیرین در مقابل خسرو کنشگر توصیف می شود. از طرفی، جنبه ی زیبایی و ناز و الهام شخصیت معشوق هم در شیرین هست. شیرین نظامی بر خلاف زنان سنت ادبی ما یا حتی برخلاف شیرین «شاهنامه» کنیزک یا زنی نیست که به صورتی یا بنا به مصالحی به شبستان شاه آورده شده باشد. بلکه شخصیت آزاده و صاحب اختیاری است که در عین معشوقی عاشقی می کند و در عین عاشقی زمام اختیار را از کف نمی نهد. وی در اوج خشم و گله مندی از خسرو تلخی کلام خودرا می گیرد و خشم و غرور خسرو را در ارتباط خود به مهربانی و محبت تبدیل می کند. حسن تعلیل های شیرین در رد تقاضاهای مکرر خسرو شیرین ترین پاسخ های منفی را در ادبیات پارسی رقم می زند.
او افزود: در این منظومه صدای پنهان معشوق را می شنویم که از کنشگری های عاشقانه ی خودش نتیجه نمی بیند. چونکه خسرو راه ورسم عاشقی را نمی داند. شیرین عاشق سیاستمداری است کنشگر و توانمند و ضمن عاشقی معشوق خودش را رشد می دهد و در طول منظومه از طرق مختلف تلاش می کند که عشق هیجانی و جسمانی، اروس، را در خسرو به سمت وسوی عشق ارسطویی، فیلیا، سوق بدهد که عشقی دوجانبه مبتنی بر فهم متقابل است و شکل گیری آن نیاز به زمان دارد. نظامی گفت وگوهای طولانی، مصاحبت ها، همراهی های خسرو با شیرین را با اطناب وصف می کند تا زمان و زمینه ی شکل گیری چنین عشقی را نشان بدهد. در طول این گفت وگوها خسرو از شور و شهوت به سمت عاطفه و صمیمیت و در نهایت، تعهد عاشقانه حرکت می کند. از این رو خسرو شروع این منظومه با خسرو اختتام آن یکی نیست.
او افزود: در این عشق دوسویه، شیرین خود از سر ملک و مملکت و سلطنت ارمنستان می گذرد، اما قدرت را برای خسرو می خواهد و پس از ازدواج هم زمینه ی رشد خسرو را فراهم می آورد و او را در جهت عدالت ورزی، حکمت آموزی، کسب فضیلت یاری می دهد. شیرین منظومه ی نظامی برخلاف سنت داستان های عاشقانه ی ما در آخر منظومه موفق به دیدار نمی گردد، بلکه این دیدار و مصاحبت و گفت و گو از شروع منظومه صورت می گیرد و وصال به آخر داستان موکول می شود. مطابق با پی رنگ داستان علت در ظاهر بهانه های گوناگون شیرین است، اما اگر همه ی این بهانه ها را در یک جا جمع بکنیم باید بگوییم که غرض و هدف شیرین یکدله کردن خسرو است.
او در آخر اظهار داشت: شیرین در جلوت و حضور عاشقی عاقل است که به آئین سخن می گوید و به آئین رفتار می کند و خسرو را نیز به آئین رفتار کردن می خواند. اما سیمای جنون عاشقانه را در خلوت های شبانه و عاشقانه ها و نجواهای جان سوز او با خدا می توان دید و شنید. گفت وگوهای شیرین از زیباترین عاشقانه های ادب فارسی در شبانگاه است. عاشقانه های معشوق که جنون عشق همه ی وجودش را فراگرفته و با همه ی جفاها و بی وفایی های خسرو در آن لحظات خودرا ملامت می کند و پشیمان از امرورزی ها و آداب دانی ها و خویشتن داری ها در خود می پیچد و اشک می ریزد. نظامی در توصیف حال وی در تنهایی غوغا می کند. مناجات های سوزناک شیرین در بین عاشقانه های وی درخششی ویژه دارد و ما را به یاد مناجات های قهرمانان «شاهنامه» در اوج سختی ها می اندازد. رستم قهرمان «شاهنامه» در عرصه ی حماسه و شیرین قهرمان منظومه ی نظامی در عرصه ی عشق، هر دو در اوج تنهایی با خدا سخن می گویند و از او کمک می خواهند.
شاهکار ادبیات غنایی
سعید حمیدیان در بخش هایی از سخنان خود عنوان کرد: منظومه ی «خسرو و شیرین» در ادب پارسی جایگاه ویژه ای دارد. بدین معنا که شاهکار داستان های غنایی و به نظر خیلی از نظامی شناسان شاهکار نظامی است. موضوع کتاب عشقی است پرشور که به ویژه شخصیت خسروپرویز عاشق را از شاهزاده ای هوس باز به عاشقی وفادار تکامل می بخشد.
او توضیح داد: نظامی در ابتدای کتاب، در زاییچه یا طالع خسروپرویز هنگام زاده شدن او را «چراغی روشن از نور الهی» توصیف می کند، اما همین کسی که نظامی در ابتدای داستان در حق او مبالغات بسیار می کند و او را موجود مقدسی روشن از نور خداوندی می خواند وقتی شاهزاده ای جوان می شود مردی است هوس باز به عادت شاهزادگان نازپرورده و خودخواه که مایل اند همه چیز در اختیارشان باشد و هیچ کس با امیال و آمالشان مخالفت نکند.
حمیدیان بیان داشت: داستان با نقش شاپور نقاش شروع می شود که تصویر پرویز را می کشد و به شیرین نشان داده است و تصویر شیرین را می کشد و به پرویز نشان داده است. در نتیجه این دو تن هرچه بیشتر عاشق و شیفته ی همدیگر می شوند. این عشقی است که با هوس آغاز می شود. بعد از آنکه شاپور نقاش تابلوهایی را به این دو نشان می دهد، خسرو در راه شیرین را می بیند. شیرین می خواهد آب تنی کند. مواظب است و اطراف را نگاه می کند و کسی را نمی بیند. درحالی که خسرو درجایی دور از دید پنهان شده و اندام شیرین را دید می زند که کار هوس بازان است. بعد هم در راه خودش را ملامت می کند که چرا کاری نکردم و از شیرین کام نگرفتم. اما همین شاهزاده ی هوس باز آرام آرام تحت تأثیر عظیم شخصیت شیرین تکامل پیدا می کند. به صورتی که از آن شاهزاده ی هوس باز و خودخواه فاصله ی بسیار می گیرد و عشق پرشور این دو شروع می شود.
او اضافه کرد: جالب اینجاست که وقتی این عشق پدید می آید و شدت می یابد، خسرو همچنان می خواهد پیش از اینکه آئینی صورت بگیرد، کام دل از شیرین بگیرد. اما شیرین زنی است بسیار مغرور و سرکش با شخصیتی بزرگ. شیرین به خسروپرویز می گوید، تو کشوری را که نسل اندرنسل به شما تعلق داشته است از دست دادی و به دشمن شمشیرزن و دلیر و سرکش خودت دادی. حالا باید غیرت مردانگی پیدا بکنی و پیش از اینکه بخواهی ازدواج بکنی و کام دل بجویی مردی خودت را بیازمایی. همین سخن عمیق شیرین خسرو را غیرتی می کند. خسرو از این سخن آزرده شده است، ولی در دل تصدیق می کند که حق با شیرین است. بر اسب می جهد و به جنگ بهرام چوبین می رود. بهرام را ناکام می گذارد و شیرین او را می پذیرد. این نمونه ای اعجاب آور از تأثیر بزرگ زن بر شوهر در زندگی است که من در ادبیات خودمان چون آن سراغ ندارم.
او افزود: وقتی پرویز به فرمان و به دست پسر خودش، شیرویه، کشته می شود، شیرویه به شیرین طمع می کند. شیرین به او پاسخ مثبت نمی دهد و مدتی همینطور او را معطل می کند تا شبی که اوضاع را مناسب می بیند و خودش را به مقبره ی خسرو می رساند و با خنجر قلب خودرا می درد و بر جسد خسروپرویز می افتد و در کنار عاشق خود جان می دهد.
او تاکید کرد: این عشق پرشور با خامه ی هنرمندانه ی نظامی حقیقتاً شاهکاری در شعر غنایی ما است. همان گونه که ما فردوسی را بزرگ ترین چهره ی حماسه پرداز ادب خود می بینیم، نظامی هم با «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «هفت پیکر» بزرگ ترین سراینده ی منظومه های غنایی است. «مخزن الاسرار» صورت حکمی دارد و در حقیقت، «اسکندرنامه» شکست نظامی است. در این کتاب که به دو کتاب شرفنامه و اقبال نامه تقسیم می شود، نظامی می خواسته با فردوسی معارضه کند اما در حماسه سرایی نمی تواند تا قوزک پای فردوسی هم برسد و در نتیجه ی عدم اطلاع از رمز و راز و ملزومات حماسه پردازی در این دو اثر شکست می خورد.
او در آخر اظهار داشت: فراموش نکنیم که شاید اپیزود فرهاد در این منظومه و مناظره ی زیبای خسروپرویز و فرهاد در بلوغ شخصیت خسرو در مقام عاشق بی تأثیر نبوده باشد. چونکه فرهاد برخلاف خسروپرویز مردی است فداکار و جان باز و از ته دل دوست دار شیرین. شیرین هم او را ستایش می کند، ولی هیچ گاه از عشق خود، خسروپرویز، جدا نمی گردد.
نگاه نظامی به عشق در منظومه ی خسرو و شیرین
اصغر دادبه در قسمتی از سخنان خود عنوان کرد: مسأله ی عشق اساس کار هنر و به نقل از نظامی اساس کار هستی و زندگی است. نظامی در منظومه ی «خسرو و شیرین» در زیر عنوان «سخنی چند در باب عشق» تقریباً تمام حرف خودش را راجع به عشق گفته است. عشق مثل عقل اصطلاحی فلسفی است. در فلسفه به تعبیر حکماً با قوس نزول و قوس صعود مواجهیم که اولی به آفرینش جهان و انسان و دومی به بحث معرفت و بازگشت انسان بجای اصلی خودش بوسیله معرفت می پردازد. نظامی در این بخش، تقریباً هر دوی اینها را مطرح کرده است. البته درنگ او بر قوس صعود بوده است. مرکز بخش در ارتباط با جهان شناسی در این دو بیت است: «طبایع جز کشش کاری ندارند / حکیمان این کشش را عشق خوانند، گر اندیشه کنی از راه بینش / به عشق است ایستاده آفرینش» و بخش دیگر این ابیات به این پرسش مهم فلسفی پاسخ می دهد که اشیا و پدیده ها چگونه پدید آمدند. امپدوکلس، حکیم یونانی، عامل مهر و کین را معیار قرار می دهد و می گوید علت پیوستن اشیا به هم و شکل گیری پدیده ها مهر و علت پراکنده شدن آنها کین است. حال آنکه وقتی نظامی با عنایت به فرهنگ ایرانی و در زبان پارسی این مساله را مطرح می کند، پای عشق را به میان می آورد و درنگ او بر انسان شناسی و رابطه ی عشق با انسان است.
او خاطرنشان کرد: نظامی خاصیت هستی را کشش طبایع یا عشق می خواند. انسان را هم قسمتی از این هستی می بیند. پس، طبیعتاً شکل گیری انسان هم بر طبق عشق بوده است و کارش هم با عشق سامان می پذیرد. در حقیقت، وی در این ابیات می گوید، همان طورکه دلیل و سبب پدید آمدن کل هستی و انسان جاذبه ی عشق بوده است، راه را هم باید با عشق برگزید. این طرح کلی «خسرو و شیرین» است.
او افزود: در طول زمان عشق به عشق مجازی و حقیقی تقسیم بندی شده است. عشق این جهانی مجازی و عشق به حق حقیقی است. اما طوری با این مساله برخورد می شود که تو گویی عشق مجازی بد است و عشق حقیقی خوب. درحالی که حکمایی مانند نظامی می خواهند این مسأله ی بنیادی را مطرح کنند که باید پله پله به سمت کمال رفت. به بیان دیگر، باید در عشق پله پله جلو رفت. همچنین، تفاوت عشق در مراتب و در نقص و کمال است. شروع عشق پایین ترین مرتبه و فنای در عشق بالاترین مرتبه است، اما عشق هوس نیست. نظامی در این مثنوی این دو را کنار هم می گذارد تا بگوید، هر عشقی عشق است و هیچ عشقی هوس نیست. فقط مراتبی دارد که باید طی شود.
این استاد دانشگاه بیان داشت: در این داستان رابطه ی عاشقانه ی خسرو و شیرین با واسطه ی شاپور برقرار می شود. خسرو زیاده طلب است و خیلی زود وصال می خواهد، اما میسر نمی گردد و نباید هم بشود. عشق باید به کمال برسد، عاشق باید مشق عاشقی کند تا پختگی به بار بیاید. شیرین همچون خسرو قهرمان است و بدین وصال اجازه نمی دهد. ارتباط برقرار شده به صورت های مختلف ادامه پیدا می کند که معنایی جز سیر و کمال در عشق ندارد. این دو چوگان بازی می کنند، به صحرا می روند، بزم می سازند، شعرخوانی می کنند. اما از وصال خبری نیست. حکیم نظامی اینها را به تفصیل شرح می دهد تا بگوید باید پله پله جلو رفت و آشنایی دوسویه و سیر در عشق لازم است. خسرو قهر می کند و به روم می رود و با مریم ازدواج می کند و برمی گردد، اما شیرین باوفا و پایدار و عاشق خسرو است. این وضعیت قهر و آشتی ادامه پیدا می کند و بالاخره وصال صورت می گیرد. اما چون نظامی بسیار متشرع است، همه چیز را رعایت می کند. خسرو هم وقتی به وصال شیرین می رسد که روحانی حضور پیدا می کند و آئینی برگزار می گردد.
دادبه حضور فرهاد در سیر کمال عشق خسرو را برای برشمردن خاصیت های لازم عاشق صادق در گفت وگوی میان خسرو و فرهاد لازم دانست و از این میان به غم عشق برای تزکیه، ایستادن تا پای جان، عاشق شدن از جان نه از سر هوس و فنای در عشق اشاره نمود و در آخر بیان داشت: زندگی مشترک خسرو و شیرین تشکیل می شود. ولی اینجا یکی از عاشقان صادق، فرهاد، تا پای جان می ایستد و با این پندار که شیرین در گذشته است تیشه بر سر می زند که نمایش فنای در عشق است. در ادامه عشق خسرو نیز به تعالی می رسد. در آخر داستان، هوس باز دیگری وارد ماجرا می شود. شیرویه که هوس بازی ناپاک است و از اول به شیرین نظر سو دارد، پدر را می کشد با این پندار که شاه می شود و به شیرین دست پیدا می کند. اینجا اوج این داستان است. در این سیر یک عاشق واقعی با تیشه بر سر زدن به فنای در عشق رسید. خسرو، هم به دست شیرویه کشته شد. در مراسم خاکسپاری جنازه ی خسرو، شیرین آرایش کرده حاضر می شود، چنان که هر بیننده ای گمان می کند از بابت کشته شدن و مردن خسرو غمی ندارد. شیرویه هم گمان می کند که دل شیرین با او مهربان است. اما شیرین درون دخمه می رود، زخم خسرو را باز می کند، جگرگاه دریده ی خسرو را می بوسد، با خنجر همان موضع را در پیکر خودش می درد و در کنار معشوق خود جان می دهد. این صحنه آن گونه که نظامی آنرا می آراید شاهکاری است نشانه ی وفای در عشق.
ظرفیت های دراماتیک منظومه ی «خسرو و شیرین»
اصغر نوری در قسمتی از سخنان خود عنوان کرد: از جنبه ی دراماتیک، داستان «خسرو و شیرین» به داستان نمایشنامه های کلاسیک قرن هفدهم، دوره ی نئوکلاسی سیسم، شبیه است. مهم ترین جنبه ی این شباهت جدال میان عشق و وظیفه است. شیرین، شاهزاده ی ارمنی، برای ازدواج با خسرو سرزمین خودش را ترک می کند. اما در ایران تغییر و تحولی سیاسی اتفاق می افتد و خسرو با کس دیگری ازدواج می کند. این، جدال بین عشق و وظیفه است. خسرو برای مصلحت کشور با مریم ازدواج می کند. ولی عشق خسرو و شیرین تمام نمی گردد. شیرین نزدیک کاخ خسرو در کاخ متروکه ای ساکن می شود و شاپور، وزیر و پیشکار خسرو، به فرمان شاه مراقب شیرین است و این دو به وصل امید دارند. اما اساساً در شرق داستان های عاشقانه با وصل به آخر می رسد. پس، در این داستان هم این دو تا زمان پیری نمی توانند به هم برسند. پس از خسرو هم شیرویه شاه می شود و جای پدر را می گیرد. درباره ی ادامه ی این داستان روایت های مختلفی وجود دارد که موضوع بحث ما نیست. به هرروی، تا اینجا داستان با یک تفاوت عمده شبیه داستان های نئوکلاسیک است. نمایشنامه های کلاسیک اروپا معمولاً با اختتام خوش تمام می شود. در این نمایشنامه ها فرد وظیفه را انتخاب می کند، ولی در نهایت به عشق هم می رسد. اما داستان «خسرو و شیرین» اختتام خوشی ندارد.
او افزود: جدال عشق و وظیفه عنصری دراماتیک است که در دوره ای در کشورهای دیگری مثل فرانسه و انگلستان خیلی خوب کار کرده است. از جنبه ی دراماتیک این جدال در این منظومه هم کار می کند، اما چیزی اضافه دارد. با حضور شخصیت فرهاد این داستان وارد مثلث عشقی خیلی خاصی می شود. وقتی شیرین ناخوش احوال می شود، تصمیم می گیرند که کسی جویی از دل کوه بکند تا شیر گوسفندان را از بالای کوه به محل سکونت شیرین برساند. اینجا فرهاد وارد قصه می شود که کوه کن و دوست شاپور است و در یک نظر عاشق شیرین می شود. این قصه در بین عامه ی مردم خیلی معروف تر از قصه ی عشق خسرو و شیرین است. شاید به این علت که فرهاد از طبقه ی عام مردم است و با قصه ی او بیشتر همذات پنداری می شود تا با عشق دو شاهزاده به هم.
نوری تاکید کرد: شیرین و خسرو با عنایت به جایگاه طبقاتی شان امکان عشق فرهاد را محال می دانند. درحالی که در قصه ها و ادبیات نمایشی و داستانی اروپا فردی عامی یا از طبقه ی فرودست جامعه عاشق شاهزاده می شود و به وصل هم می رسد. اینجا، نظامی دقیقاً جایی ایستاده است که خسرو و شیرین. این عشق مثل یک سوءتفاهم است. فرهاد پیشه ور نباید عاشق شیرین بشود. در این منطقی وجود ندارد. شیرین به عشق فرهاد احترام می گذارد، ولی به هیچ وجه نه این عشق در نظرش منطقی است، نه زمان آن درست است. چونکه عاشق خسرو است. خسرو هم نمی خواهد مانند شاهی ظالم یا آدمی زورگو به سادگی فرهاد را حذف کند و اینجا، قصه وارد مرحله ی منحصربه فردی می شود.
این مترجم توضیح داد: تا پیش ازاین داستانی در تقابل عشق و وظیفه داشتیم. حالا با حضور فرهاد داستانی فرعی ایجاد می شود و بر روی قسمت اصلی سایه می اندازد، حتی مهم تر می شود و از یک جایی به بعد مساله چاره جویی این عاشق می شود. خصوصاً خسرو و شاپور برای حل کردن این قضیه به دنبال راهکارهای منطقی اند. خسرو به فرهاد می گوید، اگر این کوه را کامل بکنی، من از شیرین می گذرم و کاری می کنم که شما به هم برسید. چونکه فکر می کند این کار نا ممکن است. اما عشق فرهاد آن قدر قدرتمند است که تصمیم می گیرد کوه را بکند. اینجاست که صدای شبانه روزی تیشه زدن فرهاد در کوه نماد عشق می شود و خسرو با نگرانی ترفند دیگری می جوید. شاپور به فرهاد خبر می دهد که شیرین مُرد به خیال اینکه فرهاد از این عشق منصرف می شود، اما فرهاد تیشه بر سر می زند.
او خاطرنشان کرد: به ویژه این قسمت و این مثلث عشقی منحصربه فرد به این قصه ی بُعدی دیگر داده و منظومه ی «خسرو و شیرین» را از جهات مختلفی بسیار دراماتیک و مناسب برای اقتباس و تئاتر کرده است. اما متأسفانه در ایران بسیار کم به این اثر پرداخته شده است. من در نمایشنامه ی «دو روایت از عشق» با اقتباس از «خسرو و شیرین» کوشیدم قصه ی خسرو شیرین و فرهاد را به دو زبان و دو فضا اقتباس کنم. یک قسمت از داستان در زمان ایران قدیم و قسمت بعدی در زمان معاصر اتفاق می افتاد. در کار بیشتر کوشیدم معنای عشق در آن زمان را با معنای عشق در زمان حاضر مقایسه کنم. امیدوارم همه ی ما قدر گنجینه های ادبی خودمان را بیشتر بدانیم. هم این آثار ماندگار و جاودانی را بخوانیم و لذت ببریم هم با استفاده از این جنبه های نمایشی در تئاتر و سینما و تلویزیون و دیگر هنرها از آنها اقتباس نماییم و نگاه و قرائت امروزمان را به آنها اضافه نماییم.
او در آخر ضمن با تاکید بر گفته ی نظریه پرداز فرانسوی، پی یر منار، در خصوص اینکه راز ماندگاری نمایشنامه های کلاسیک در زندگی کردن آنها در طول زمان است، بیان داشت: امروز ما معنای خودمان را به این آثار می دهیم و این راز ماندگاری آثار کلاسیک است. قرائت ها و خواندن ها و بحث ها و سمینارهای این چنینی موجب می شود که این آثار به زندگی شان ادامه بدهند. نه اینکه برداشتی قدیمی از اینها داشته باشیم و بخواهیم این را به نسل های بعدی انتقال بدهیم. خود اثر می تواند به نسل های بعدی منتقل شود و در هر دوره ای شاید معنای مناسب آن دوره و آدم ها را بگیرد.
گفت وگوهای دانایان
الهام باقری در قسمتی از سخنان خود عنوان کرد: به عقیده ی خیلی از پژوهشگران از میان پنج گنج نظامی گنجوی «خسرو و شیرین» زیباترین و نمایشی ترین آنها است. البته این داستان پیش از نظامی در میان مردم و کتاب ادیبان نیز حضور داشته است. اما «خسرو و شیرین» نظامی در یاد مردم می ماند و تأثیر آن به قدری است که پس از او نهضت خسرو و شیرین نویسی در میان ادیبان ایرانی و ترک و عرب به راه می افتد. از علل ماندگاری آن شگردهای مذاکره، گفتگو، مصاحبه و مناظره ای است که سال ها قبل از اینکه این تکنیک ها نوشته شود و به درس دانشگاهی یا علمی تبدیل بشود، در قرن ششم در کار نظامی آمده است. زمانی که این داستان در جامعه ی ساسانیان پرورده شده است، ما با جامعه ای طبقاتی روبه رو بودیم و در رأس هرم قدرت شاه و کف هرم مردم بودند. اما در اینجا در گفت وگوها در بالادست و پایین دست بگونه ای شکل گرفته و با تکنیک عالی پیش رفته است و افزون بر سطوح مختلف، انواع مختلف ارتباطاتی هم دارد. مثلاً در اینجا گفت وگوهای عاطفی، اجتماعی، دیپلماسی وجود دارد. همین طور نظامی از انواع و اقسام ابزارها مثل موسیقی، نامه، گفت وگوی چهره به چهره، دونوازی موسیقایی، طنز، ابزارهای بازی، ده نامه گویی و افسانه گویی بهره برده است که جامعیت نظامی در شناخت انواع گفت وگوها و کاربرد آنها را نشان داده است. انگار نظامی گنجوی استاد ارتباطات انسانی و مهارت های کلامی و غیرکلامی است و دیپلماسی فرهنگی را می شناسد و آموزش می دهد.
او افزود: از ۶۵۰۰ بیت «خسرو و شیرین»، ۲۳ نوع متفاوت گفت و گو در بدنه ی این داستان وجود دارد. گفت وگوها میان افراد در مراتب مختلف صورت می گیرد. همچنین، میان خسرو و شیرین انواع و اقسام گفت وگوها از چهره به چهره تا نامه و ده نامه گویی، بین خسرو و شیرین شکل می گیرد که اوج توانمندی نظامی را در پیشبرد داستان با گفت و گو نشان داده است. همه ی اینها طوری گفت و گو می کنند، انگار در جامعه برابرند. وقتی ندیم شاه با او سخن می گوید، از جایگاه انسانی برابر صحبت می کند. شاپور هم با شیرین از جایگاهی برابر سخن می گوید. از همه مهم تر، خسرو در رأس هرم قدرت و فرهاد کوه کن در کف این هرم است. اما وقتی اینها وارد گفت و گو می شوند، در سطحی برابرند و این نشان دهنده ی این است که نظامی سطوح مختلف گفت و گو را بسیار می شناخته است. مهم ترین اینها اینکه این گفت وگوها به جایی می رسد که اوج خواسته ی انسان ها در ارتباطات شکل می گیرد؛ یعنی برد برد دو طرف گفتگو. از همه مهم تر اینکه گفت وگوی تمام شخصیت های این داستان گفت وگوی میان دانایان است و همه ی شخصیت ها به دنایی و فصاحت و زبان آوری متصف اند.
باقری اضافه کرد: علت سخنوری و زبان آوری همه ی شخصیت های این اثر این است که نظامی خود شخصیتی پخته، زبان آور و فصیح است و این شخصیت ها ساخته وپرداخته ی ذهن او و مخصوص اویند. اول درباره ی هر یک از این شخصیت ها صحبت می کند و می گوید، اینها زبان آورند. مثلاً در مورد شیرین می گوید «شکر لب است»، «شیرین سخن است»، «شیرین کار است». اصلاً فرهاد عاشق زیبایی شیرین نمی گردد، بلکه عاشق سخنوری او می شود. در مورد فصاحت و باریک بینی و دانایی و نخبگی خسرو نیز سخن می گوید، چنان که در مورد فرهاد و شاپور و دیگران.
او در ادامه به ماجرای عشرت خسرو در نوجوانی و عذرخواستن زیرکانه ی او از پدر پرداخت. در قسمتی از این سخنان اظهار داشت: خسرو چنان نخبه است که طوری رفتار می کند که پدر بجای تنبیه از روی تخت پایین می آید و سر پسرش را می بوسد و اشک همه ی ریش سفیدان درمی آید. او با این کارش هم همه را اقناع می کند که از اشتباه او درگذرند، حتی ریش سفیدان به هرمز بگویند پسرت گناه دارد. جالب اینجاست طوری بر پدر و کل جماعت مردم و ریش سفیدان آنها تأثیری می گذارد که به ولیعهدی او ختم شود. در اینجا، نظامی نهایت مهارت ارتباطی را به خسرو داده است.
باقری در آخر اظهار داشت: در بعضی گفت وگوها انسان هایی که سطح دانایی پایینی دارند یا پختگی لازم را در گفت و گو ندارند، فکر می کنند برنده ی داستان اند، درحالی که برنده ی نهایی شاپور و خسرو هستند. گفت وگوهای این داستان بسیار فنی است. مثلاً در مناظره ی خسرو و فرهاد، خسرو رأس هرم است و می خواهد کم وکیف عشق فرهاد به شیرین را بسنجد. اما ورود فرهاد به دربار خسرو کاملاً بی تفاوت به جایگاه خسرو است و از همان ابتدا خودش را پایین دست نمی بیند. در ۲۶ بیت یک مصرع پرسش و مصرع دیگر پاسخ است. پرسش کوتاه از جانب بالادست است. او برای تحقیر پایین دست پرسشی کوتاه می کند و پایین دست وظیفه دارد بلند گزارش کند. اما فرهاد پاسخ هایی کوتاه و یک مصرعی می دهد. افزون بر این، در کلامش ایهام، طنز، ریشخند و تحقیر وجود دارد و همین موجب می شود که در آخر گفت و گو خسرو بگوید، «از آبی و خاکی ندیدم کسی به این حاضرجوابی». به نظر می رسد در آخر این گفت و گو خسرو بازنده است. اما بازنده ی واقعی فرهاد است، چونکه به خاطر عشق بی انتها به شیرین و شرطی که خسرو می گذارد، کمر قتل فرهاد بسته می شود و در نهایت خسرو به شیرین می رسد.
شاپور دسیسه چین
علیرضا پورمسلمی در قسمتی از سخنان خود عنوان کرد: همگان به «خسرو و شیرین» به منزله ی داستانی عاشقانه نگاه کردند، اما به دلیلهای مختلف من از منظر نظام قدرت به آن پرداختم. نخست به جهت اینکه نظامی در اوضاع سیاسی پیچیده ای زندگی می کرده است و بعید نیست که معادلات قدرت دوران سلجوقیان و اتابکان بر ذهنیت و نگارش او تأثیر گذاشته باشد. دوم اینکه من در قرن ۲۱ زندگی می کنم و نگاه انسان این قرنی به شدت به سیاست آمیخته است. سوم اینکه قهرمان نظامی شاهزاده ای ایرانی بوده است و ما سیر تکامل او را از بچگی تا پختگی و مرگ بررسی می نماییم.
او داستان «خسرو و شیرین» را اینگونه مرور کرد: هرمز پادشاهی دادگر است. خداوند پسری به او عطا می کند که او را خسروپرویز نام می گذارند. نظامی می گوید: «از آن شد نام آن شهزاده پرویز / که او دائم از هر که پر آویز» که نوعی مدلول شناسی عامیانه است. پرویز ریشه ی پهلوی دارد و دگرگون شده ی پیروز است. نظامی با اطلاق نام پراویز به خسرو می خواهد بگوید، این بچه جذاب و موردتوجه بوده و درباریان و اشراف گرداگرد او بوده اند. خسرو در این فضا بزرگ می شود، در چهارده سالگی به بلوغ می رسد و افرادی مثل بزرگ امید او را پرورش می دهند و در زمان حیات شاه هرمز یک نفر دیگر هم به پایه ی شاهی می رسد. اینجا، ظن ما به شکل گیری معادلات قدرتی در این دوره شکل می گیرد. هرمز روش دادگری خودش را بیان می کند و می خواهد به خسرو بگوید که تو هم پس از من باید بدین روش دادگری کنی. اما در این میان، خسرو نوجوان در جایی به عیش و نوش می پردازد. اسب او کشتزاری را خراب می کند و غلام همراهش غوره ی دهقانی را می خورد. و آدم هایی این را به هرمز گزارش می دهند. هرمز به جهت اینکه زهرچشمی از خسرو، اطرافیان او و اشراف بگیرد و عدالت را رعایت بکند، تنبیه سختی در نظر می گیرد. چنگ چنگی را می شکند، اسب را می کشد، غلام خسرو را به دهقان و مسند خسرو را به کسی می دهد که در خانه اش بساط کرده بودند. خسرو هم ناراحت می شود و پیرانی را شفیع می گیرد و همراه می کند و نمایشی به راه می اندازد. کفن می پوشد و می گوید یا من را بکش یا ببخش. مشخص است که پادشاه گزینه ی پادشاهی را نمی کشد. هرمز به همین گوشمال رضایت می دهد. این پندی برای خسرو می شود و دیگر هرمز نقش پدری را برای خسرو بازی نمی نماید. بعدازاین جریان، خسرو خواب خوشی می بیند. انوشیروان در خواب به او می گوید بجای آن چهار چیزی که از دست دادی چهار چیز بهتر نصیب تو خواهد شد: زنی زیبا بجای آن غلام، مرکبی به اسم شبدیز، تختی شاهانه، یک نوازنده ی موسیقی. می توان اظهار داشت که این خواب نمود تمایلات سرکوب شده ی خسروی جوان بوده است. خسرو شب ها با خردمندها می نشسته و صحبت می کرده و این خواب ها را می گفته است و اینجا شاپور پیدا می شود و می خواهد به رؤیای خسرو جامه ی عمل بپوشاند.
او افزود: خیلی از اتفاقات داستان را شاپور رقم می زند. شاپور خیلی جاها را گشته و ریاضی دان و نقاشی بسیار متبحری بود، ازاین رو آدم قابل اعتمادی در دربار بود. او توجه خسرو را به ارمنستان، مهین بانو و شیرین جلب می کند. در اینجا نظامی یکی از زیباترین توصیف ها را درباره ی زن انجام می دهد و چنان شیرین را برای خسرو توصیف می کند که هر مخاطبی را شیفته ی شیرین می کرد. خسرو شاپور را رهسپار ارمنستان می کند تا شیرین را بیاورد. شاپور به ترفندی توجه شیرین را جلب می کند و در لباس موبدان او را با خسرو آشنا می کند. صید در دام می افتد و شاپور دور از چشم دیگران، شیرین را سوار بر شبدیز راهی تیسفون می کند، اما خودش برنمی گردد.
پورمسلمی افزود: مهین بانو بسیار ناراحت می شود و لشکریان می خواهند دنبال شیرین بروند و او را برگردانند. اما مهین بانو مانع آنها می شود و می گوید من خواب دیدم که بازی بر دست من نشسته بود و پرواز کرد و رفت و وقتی حسرت خوردم باز برگشت و گمان می کنم که شیرین همان باز است که می رود و بازمی گردد. من معتقدم که مهین بانو از رفتن شیرین بی خبر نبوده است. اما برای اثبات چنین طرحی باید قدری در داستان جلوتر بروم. در این هنگام بزرگ امید خسرو را خبر می کند که به نام تو سکه زده اند. دشمن برای تو خواب دیده است و اگر هرمز تو را بگیرد خیلی بد می شود. خسرو هم بجای اینکه با هرمز سخن بگوید، به حرمسرای خود می رود و می گوید زنی به نام شیرین می آید، او را بنوازید تا من برگردم و خود به سمت ارمنستان فرار می کند. چونکه او اصلاً در فکر سلطنت نیست و هنوز دنبال امیال سرکوب شده ی خودش است. در این فاصله، خسرو و شیرین همدیگر را در برکه می بینند.
او بیان داشت: شیرین به مدائن می رسد. خبری از خسرو نیست. آنجا پرس وجو می کنند و شیرین چیزی نمی گوید. پس، او را در منطقه ای بدآب وهوا ساکن می کنند و شیرین به امید بازگشت خسرو آنجا می ماند. از طرفی نخستین چیزی که در ارمنستان توجه خسرو را جلب می کند، دلبرکان آنجاست. مهین بانو به استقبال او می آید و به او جا و مکان می دهد. خسرو شب و روز به عیش و نوش مشغول می باشد و از شیرین خبری نمی گیرد. شاپور به دنبال شیرین به تیسفون برنمی گردد، می ماند تا خسرو برگردد. اینجاست که ظن ما به این می رود که شاید دسیسه ای در کار باشد و شاپور و مهین بانو در آمدن خسرو و رفتن شیرین هماهنگ باشد. بعدازاین قضایا شاپور پیدا می شود و می گوید من مریض بودم و نتوانستم بیایم، ولی شیرین همچنان منتظر توست و همچنان گوهری کمیاب است که تو هنوز به او نرسیدی. خسرو هم چندان پی گیر نمی گردد. سرانجام خسرو با مهین بانو درباره ی شیرین حرفی می زند، او هم می گوید هرکسی را به دنبال شیرین می فرستید با گلگون بفرستید که اسبی است از تبار شبدیز و همپای او. بدین وسیله شاپور را به دنبال شیرین می فرستند. اما، قصد اصلی شاپور آوردن شیرین نیست. شاپور دسیسه ای چیده که مرحله ی اول آن به خوبی اجرا شده و می خواهد به اشراف پیغام بدهد که مرحله ی اول انجام شد و خسرو در منطقه ی ارمنستان ساکن شد و حالا می توانیم به سراغ مرحله ی دوم برویم. شاپور شیرین را با گلگون به ارمنستان رهسپار می کند. انگار کسانی هستند که می دانند خسرو مقرر است برگردد و شبدیز را صاحب شود. دسیسه اینجا خودش را آشکار می کند. گره گشایی از دسیسه این طور اتفاق می افتد که هرمز را به طرز فجیعی می کشند. گویی، قرار این بوده که خسرو از محل هرمز دور شود تا هرمز را که خیلی به اشراف سخت می گرفته است سر به نیست کنند. نزدیکان تخت خسروانی این کار را به خوبی انجام می دهند. چون برای اینها بهتر است که پسر جوان هرمز را بجای او بنشانند که میلی به اشرافیت دارد و از زن و شراب بیش از حکومت داری مطلع است تا قدرت خودشان را بیشتر کنند. اینجاست که مدلول کلمه ی پراویز را بیشتر متوجه می شویم. اینکه اینها برای خسرو این خواب را دیده بودند و قتل هرمز بهانه ای می شود تا قدرتشان را باردیگر به دست بیاورند. شاید مهین بانو هم به امید اینکه شیرین بتواند ملکه ی ایران بشود، با این کار همراهی می کند. چونکه هم قدرتی برای مهین بانو به همراه داشته و هم عاقبت به خیری برای شیرین. سرانجام، خسرو برمی گردد تا بجای پدر بر مسند قدرت بنشیند.
او بیان داشت: شیرین به مدائن می رسد. خبری از خسرو نیست. آنجا پرس وجو می کنند و شیرین چیزی نمی گوید. پس، او را در منطقه ای بدآب وهوا ساکن می کنند و شیرین به امید بازگشت خسرو آنجا می ماند. از طرفی نخستین چیزی که در ارمنستان توجه خسرو را جلب می کند، دلبرکان آنجاست. مهین بانو به استقبال او می آید و به او جا و مکان می دهد. خسرو شب و روز به عیش و نوش مشغول می باشد و از شیرین خبری نمی گیرد. شاپور به دنبال شیرین به تیسفون برنمی گردد، می ماند تا خسرو برگردد. اینجاست که ظن ما به این می رود که شاید دسیسه ای در کار باشد و شاپور و مهین بانو در آمدن خسرو و رفتن شیرین هماهنگ باشد. بعدازاین قضایا شاپور پیدا می شود و می گوید من مریض بودم و نتوانستم بیایم، ولی شیرین همچنان منتظر توست و همچنان گوهری کمیاب است که تو هنوز به او نرسیدی. خسرو هم چندان پی گیر نمی گردد. سرانجام خسرو با مهین بانو درباره ی شیرین حرفی می زند، او هم می گوید هرکسی را به دنبال شیرین می فرستید با گلگون بفرستید که اسبی است از تبار شبدیز و همپای او. بدین وسیله شاپور را به دنبال شیرین می فرستند. اما، قصد اصلی شاپور آوردن شیرین نیست. شاپور دسیسه ای چیده که مرحله ی اول آن به خوبی اجرا شده و می خواهد به اشراف پیغام بدهد که مرحله ی اول انجام شد و خسرو در منطقه ی ارمنستان ساکن شد و حالا می توانیم به سراغ مرحله ی دوم برویم. شاپور شیرین را با گلگون به ارمنستان رهسپار می کند. انگار کسانی هستند که می دانند خسرو مقرر است برگردد و شبدیز را صاحب شود. دسیسه اینجا خودش را آشکار می کند. گره گشایی از دسیسه این طور اتفاق می افتد که هرمز را به طرز فجیعی می کشند. گویی، قرار این بوده که خسرو از محل هرمز دور شود تا هرمز را که خیلی به اشراف سخت می گرفته است سر به نیست کنند. نزدیکان تخت خسروانی این کار را به خوبی انجام می دهند. چون برای اینها بهتر است که پسر جوان هرمز را بجای او بنشانند که میلی به اشرافیت دارد و از زن و شراب بیش از حکومت داری مطلع است تا قدرت خودشان را بیشتر کنند. اینجاست که مدلول کلمه ی پراویز را بیشتر متوجه می شویم. اینکه اینها برای خسرو این خواب را دیده بودند و قتل هرمز بهانه ای می شود تا قدرتشان را باردیگر به دست بیاورند. شاید مهین بانو هم به امید اینکه شیرین بتواند ملکه ی ایران بشود، با این کار همراهی می کند. چونکه هم قدرتی برای مهین بانو به همراه داشته و هم عاقبت به خیری برای شیرین. سرانجام، خسرو برمی گردد تا بجای پدر بر مسند قدرت بنشیند.
منبع: بلك بلاگ
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب