پرونده زندگی و آثار كلیما-۱۴، قرن دیوانه من -۴
كلیما منشور۷۷ و قاضی در دادگاه
به گزارش بلک بلاگ یکی از برهه های مهم زندگی ایوان کلیما، سالهای پایانی دهه ۱۹۷۰ است که با امضانکردن منشور ۷۷ ضد دولت کمونیستی، درگیر مشکلاتی شد که همین دولت برایش به وجود آورد.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ _ صادق وفایی: در ادامه پرونده بررسی زندگی و آثار ایوان کلیما نویسنده اهل چک، و همینطور ادامه بررسی کتاب «قرن دیوانه من» از این نویسنده، به مقطعی رسیده ایم که بهار پراگ به پایان رسیده و کمونیست ها حاکمیت چکسلواکی را تحت مدیریت اردوگاه بلوک شرق به دست گرفته اند. این بخش از پرونده، آخرین بخشی است که به صورت مستقیم به زندگی کلیما و حوادث آن می پردازیم. قسمت بعدی پرونده بررسی و کندوکاو نظریات کلیما درباره فرانتس کافکا نویسنده هموطنش است که البته پیشتر این کار را درباره کتاب «روح پراگ» انجام داده ایم. اما در قسمت بعدی پرونده نظریاتی را که کلیما درباره کافکا در «قرن دیوانه من» دارد تحلیل می نماییم و در قسمت های بعدی هم آثار دیگری را از این نویسنده نقد و بررسی می نماییم.
به جز قسمت های اول تا دهم پرونده «زندگی و آثار کلیما»، سه قسمت پیشین این پرونده که در آنها نوشته های کلیما در کتاب «قرن دیوانه من» را مورد بررسی قرار دادیم، بدین سان اند:
۱- کلیما چگونه کمونیست و از کمونیسم زده شد / چاله نازیسم و چاه کمونیسم
۲- روایت کلیما از آزادی های ظاهری انگلستان و اخراجش از حزب کمونیست
۳- خاطرات کلیما از بهار پراگ و امپراتوری مسخره فراوانی در آمریکا
در قسمت قبلی، وقایع در ارتباط با بهار پراگ، سفر به آمریکا و بازگشت به چکسلواکی را در خاطرات کلیما مرور و بررسی کردیم و تا آن جا رسیدیم که او، هنگام ورود به فرودگاه پراگ و بازگشت به کشور اشغال شده اش توسط کمونیست ها، در درون خود، تلفیقی از حس ترس، تردید و آرامش را حس می کرد.
در ادامه چهارمین قسمت از بررسی «قرن دیوانه من» و چهاردهمین قسمت از پرونده «زندگی و آثار کلیما» را می خوانیم:
هنگام ورود به فرودگاه پراگ، به جز احساس های متضاد تردید و آرامش؛ کلیما باردیگر گرفتار یکی دیگر از حیرت و تعجب های معمول زندگی اش که پیشتر درباره شان گفتیم، می شود. او می گوید در فرودگاه در کمال تعجب اجازه پیدا کرد بدون بازرسی، همراه خانواده اش از بخش گمرک عبور کند و پس اندازهای دلاری اش را همراه خود بیاورد. بودن باردیگر کلیما در پراگ و بازگشتش از غرب، سبب تعجب خیلی از دوستانش شد. چون در آن برهه، اخباری که درباره شرایط چکسلواکی منتشر می شد، به قول کلیما امیدی را برنمی انگیخت و خیلی از نویسندگان و هم صنفان او، بی کار شده و شغلی نداشتند. کتاب ها و آثارشان هم از کتابفروشی ها جمع شد و روزنامه ها از انتشار مقالات و نوشته هایشان سر باز می زدند. بدین سان کلیما و همین گروه از دوستانش در چارچوب فهرستی مشخص از نویسندگان، ممنوع القلم شدند.
در آن زمان کسانی که به قول کلیما طرد می شدند، شغل خویش را از دست داده و اعضای خانواده و دوستانشان هم مورد آزار و اذیت قرار می گرفتند. بهرحال شرایط آن روزِ چکسلواکی را میتوان در این جمله کلیما در کتاب «قرن دیوانه من» خلاصه کرد: «همان گونه که همکارانم در آن آربور اخطار کرده بودند دروازه های اردوگاهی به نام چکسلواکی رفته رفته بسته می شد.»در آن شرایط که پاول کوهوت تلاش داشت آثار دوستان ممنوع القلمش را به انتشار و دست مخاطب برساند، اتحادیه نویسندگان باردیگر تعطیل شد که کلیما درباره این اتفاق بعنوان حادثه ای شبیه کودتای فوریه _برای سازمان دادن اتحادیه نویسندگانِ جدید _ یاد کرده است. وی در این برهه دیگر نمی توانست کتاب یا مطلبی منتشر کند. بخت و اقبالی هم برای به دست آوردن شغلی دیگر به جز نویسندگی نداشت و آخرین کتاب داستان کوتاهش را مصادره و خمیر کردند. همینطور به کلیما گفته شد نمی تواند بعنوان نمونه خوان آزاد هم مشغول به کار شود. یکی از سخنان مهم کلیما درباره این برهه از زندگی اش این است که برچسب خوردن بهتر از طرد شدن بود. در آن زمان کسانی که به قول کلیما طرد می شدند، شغل خویش را از دست داده و اعضای خانواده و دوستانشان هم مورد آزار و اذیت قرار می گرفتند. بهرحال شرایط آن روزِ چکسلواکی را میتوان در این جمله کلیما در کتاب «قرن دیوانه من» خلاصه کرد: «همان گونه که همکارانم در آن آربور اخطار کرده بودند دروازه های اردوگاهی به نام چکسلواکی رفته رفته بسته می شد.» (صفحه ۲۹۵)
کلیما در روایت تلاشهای پاول کوهوت برای چاپ آثار هم صنفانش، به کارهای آژانس ادبی دیلیا و ییرگِن (کارگزار آلمانی) اشاره کرده که کمی بعد از ورود کلیما به کشور، دیگر اجازه سفر به چکسلواکی را نیافت. اما تا قبل از آن، او به پراگ سفر، و با نویسندگان ممنوع القلم قرارداد انتشار آثارشان را در خارج از کشورشان امضا کرده بود. ییرگن در یکی از این دیدارها با نویسندگان ممنوع القلم چک، به کلیما قول داد کتاب «عشق های اول من» و نمایشنامه هایش را منتشر کند اما نکته مهمی که گوشزد کرد، این بود که نمایشنامه و داستان کوتاه، فروش خوبی ندارد و او باید رمان بنویسد. همان زمان اریک اشپیس هم از انتشارات آلمانی بارن ریتر به پراگ سفر کرد تا از پاول کوهوت و کلیما، نمایندگی انتشار آثارشان را بگیرد. کلیما در خاطراتش از این مقطع، به صورت جمالی به تشابه ماجرای چاپ رمان «دکتر ژیواگوی» بوریس پاسترناک در خارج از روسیه اشاره نموده است. همان گونه که می دانیم بعد از ممنوع اعلام شدن «دکتر ژیواگو» در روسیه، پاسترناک کوشش کرد آنرا در ایتالیا چاپ کند و تبعاتش را هم چشید. بهرحال هول و هراسی که پاسترناک برای چاپ کتابش در خارج از مرزهای روسیه (شوروی آن روز) چشید، از جنس همان ترسی است که کلیما و هم صنفانش در پراگ و چکسلواکی درک کردند. آن زمان کلیما با دوستان نویسنده اش گردهمایی های کوچکی ترتیب داده، داستان ها و نوشته هایشان از پستو بیرون آورده و با هم می خواندند. کلیما می گوید این میهمانی و گردهمایی ها برای بیشتر از یک سال بدون جلب توجه ماموران امنیتی ادامه پیدا کردند.
در ادامه این اتفاقات، کلیما از اتحادیه نویسندگان اخراج شد و به سبب بی کاری و شرایطی که در آن، هیچ شغلی به او داده نمی شد، فرصت داشت تا می تواند بخواند و بنویسد. او تا این برهه یعنی ۴۰ سالگی، به صورت عمده نمایشنامه نوشته بود و ناشرش در سوئیس هم برایش پیام می فرستاد که رمانی برای چاپ بفرستد. کلیمای چهل ساله تنها یک رمان در کارنامه داشت و مبحث مناسبی هم برای نوشتن به ذهنش نمی رسیده است. ازاین رو آغاز به نوشتن داستانی عاشقانه کرد که در نهایت نام «یک رابطه تابستانی» را بر آن گذاشت. این رمان، نخستین کتاب کلیماست که به زبان های دیگر ترجمه شد و در سوئد هم فیلمی سینمایی با اقتباس از آن ساخته شد. کلیما درباره آن سالهای زندگی خود جمله مهمی دارد که در صفحه ۲۹۹ کتاب «قرن دیوانه من» درج شده است: «نمایش های ما در خارج روی صحنه می رفت، کتاب ها و گاهی مقاله های مان منتشر می شد، و این وضعیت دولت را آزار می داد.»
کلیما به محض خالی شدن یک شغل «مراقب غیرپزشکی و نظافتچی» کوشش کرد آنرا به دست آوَرَد و یکی دیگر از طنزهای تلخ زندگی اش هنگام پر کردن پرسشنامه همین شغل رقم خورد؛ زمانی که در بخش محل شغل پیشین خود نوشت: «استاد دانشکده زبان های اسلاوی دانشگاه میشیگان»!دولت کمونیستی چکسلواکی با آگاهی از داد و ستد نویسندگان ممنوع القلم با آژانس های ادبی خارجی، در شرایطی که هر دلار آمریکا معادل ۳۵ کرون بود، لیستی از نویسندگان را به بانک چکسلواکی داد که مجاز نبودند حق التالیف خویش را به واحد کرون توزکس بگیرند. در نتیجه نمایندگان و کارگزاران آژانس های ادبی خارجی، شخصا به دیدار نویسندگان ممنوع القلم چک رفته و دستمزدشان را پرداخت می کردند. اگر هم دولت چکسلواکی به آنها ویزا نمی داد، این کار را با واسطه و پیک های مختلف انجام می دادند. به این ترتیب، دولت چکسلواکی امکان ردگیری حق التالیف نویسندگان ممنوع القلم را از دست داد.
کلیما و دیگر نویسندگان ممنوع القلم آن زمان، مانند باقی مردم چسکلواکی و کشورهای بلوک شرق، اگر شغلی نداشتند متهم به انگل بودن می شدند. بدین سان کلیما به قول خودش در بدترین حالت می توانست رفتگری کند. همان زمان دیگران مثل ساشا کلیمنت به کار دربانی یک هتل، میلان یونگمان (یکی از سردبیران سابق مجله لیترارنی نوینی) در کار شست وشوی پنجره، یکی از اساتید کلیما در کار کمک به ساخت مترو و بعضی از نویسندگان هم به کار در تاسیسات آب مشغول بودند. کلیما به محض خالی شدن یک شغل «مراقب غیرپزشکی و نظافتچی» کوشش کرد آنرا به دست آوَرَد و یکی دیگر از طنزهای تلخ زندگی اش هنگام پر کردن پرسشنامه همین شغل رقم خورد؛ زمانی که در بخش محل شغل پیشین خود نوشت: «استاد دانشکده زبان های اسلاوی دانشگاه میشیگان»! وی در نهایت در این شغل پذیرفته و ناچار شد به عوض کردن لباس زیر سالخوردگانی که کنترل ادرار و مدفوع خویش را نداشتند، بپردازد. یکی دیگر از وظایفش هم انتقال جسد به سردخانه بیمارستان (یک ساعت بعد از مرگ متوفی) بود که البته در خلال سه ماه کار بعنوان مراقب، یک مرتبه مجبور شد به سردخانه برود. در همین شغل هم هرزمان که به اتاق مراقبان برمی گشت، یک کتاب مطالعه می کرد. وی در این برهه سه جلد از داستان های چخوف، داستان «آمریکا»ی کافکا، آثار سورن کی یر کگور و ترجمه انگلیسی خاطرات دختر استالین را خواند و از مطالعات این دوره خود الهامات زیادی گرفت. همینطور از سفارش ماکسیم گورکی درباره رفتن به میان مردم و یادداشت برداری از اعمال و رفتارشان، استفاده نمود.
* ۱۷- بازدید نویسندگان آمریکایی دهه ۷۰ از پراگ
در سالهای ابتدایی دهه ۱۹۷۰، برخی از نویسندگان خارجی و آمریکایی به پراگ سفر کردند که آرتور میلر، فردریش درونمات و ساموئل بکت بعضی از آنها هستند. آرتور میلر بعنوان شهروندی عادی به پراگ رفت و به تعبیر کلیما، در کمال ناامیدیِ مقاماتِ کمونیستی اتحادیه جدید نویسندگان، فقط به ملاقات با نویسندگان ممنوع القلم علاقه داشت. کلیما در هتلی با میلر دیدار نمود و او را به خانه اش دعوت کرد. وقتی هم میلر به منزلش رفت، با او درباره تجربیاتش از پدیده مک کارتیسم در آمریکا _ که دست کمی از رفتار پلیسی حاکمان کمونیستی با مردمشان نداشت_ صحبت کرد. برآورد کلیما از صحبت های میلر این است که او می خواسته ممنوع القلم های چک را با تعریف سختی های زندگی خودش دلگرم کند. دو مورد از این دلگرمی ها از نظر کلیما، این بود که ناشران آمریکایی از چاپ کتاب میلر خودداری می کردند و فیلمهای مبتنی بر سناریوهایش باید در اروپا جلوی دوربین می رفتند. کلیما در خاطراتش نوشته تمام «این مزخرفات درباره کارهای غیرآمریکایی» (منظورش جریان مک کارتیسم است) بعد از چندسال به پایان رسید.
نویسنده دیگری که بعد از آخر بهار پراگ از این شهر دیدار نمود، ویلیام استایرون بود که همراه همسرش به پراگ سفر کرد. کلیما در رویارویی با استایرون، گرفتار تعجب و حیرت دیگری شد و در خاطراتش نوشته عجیب به نظر می آمد یک نویسنده که فرض می شد حسی قوی برای ادراک دارد، فریب تبلیغات کمونیستی را بخورد و باور کند «حرف های مفت» درمورد بنای جامعه کمونیستی می تواند به عرضه نوعی معنای بالاتر منجر شود.
کلیما در رویارویی با استایرون، گرفتار تعجب و حیرت دیگری شد و در خاطراتش نوشته عجیب به نظر می آمد یک نویسنده که فرض می شد حسی قوی برای ادراک دارد، فریب تبلیغات کمونیستی را بخورد و باور کند «حرف های مفت» درمورد بنای جامعه کمونیستی می تواند به عرضه نوعی معنای بالاتر منجر شودفلیپ راث هم سومین نویسنده آمریکایی بود که در خلال سالهای اول اشغال چکسلواکی توسط شوروی به دیدار نویسندگان ممنوع القلم چک رفت و به قول کلیما، علاقه اش را به کافکا، با خود به پراگ برد. کلیما نوشته راث ازجمله کسانی بوده که تلاش کرد وضعیت نویسندگان ممنوع القلم را بفهمد اما در عین حال، برداشت جالبی از سفر راث به کشورش دارد که ناظر به دو بحث برداشت اشتباه غیرچکی ها از کافکا و تفاوت سبک زندگی غربی با زندگی مردمان بلوک شرق است: «زمانی که ما این بررسی حدودا عجیب و غریب درمورد زندگی عشقی نویسنده متعلق به نیم قرن پیش (کافکا) را تمام کردیم دریافتم که این محاوره تا چه حد برایم نامعمول بود: زندگی های ما در کشوری اشغال شده، مشکلاتی که درباره اش می اندیشیدیم و حرف می زدیم، تماما متفاوت از آنهایی بود که ذهن همکارانم را در بخش آزادتر جهان به خود مشغول می کرد.» (صفحه ۳۱۹) بعد از سفری که راث به چکسلواکی داشت، مسافرت باردیگر اش به این کشور توسط دولت چکسلواکی ممنوع اعلام گردید.
یکی از مقایسه های مهم و جالب کلیما در «قرن دیوانه من» درباره تفاوت زندگی نویسندگان آمریکایی با نویسندگان ممنوع القلم و دیگر مردم چک است که زیر سیطره کمونیست ها زندگی می کردند. البته او پیشتر در روایت سفرش به آمریکا به این مسئله اشاراتی داشت و درباره سفر آمریکایی ها و نویسندگان جهان آزاد به پراگ هم می گوید جامعه آنها داشت بر اثر فراوانی بیش از اندازه ویران می شد و آنها داشتند ذائقه شان و حس شان را جهت زندگی از دست می دادند. و این دقیقا نقطه مقابل شرایطی است که چکی هایی مثل کلیما در آن برهه داشته اند.
* ۱۸- ادارک جدید ممنوع القلم ها؛ توجه به مخاطبان داخلی
بازدید نویسندگان آمریکایی از پراگ و گفتگوهایشان با کلیما، به درک و مکاشفه بزرگی در او و همفکرانش منجر شد؛ این که به جز خوانندگان خارجی، باید خود چکی ها هم از آثارشان آگاه شوند. بنا بر این آغاز به تولید سامیزدات و نسخه های ماشین تحریری داستان های خود کردند. برای پیش گیری از مجازات حکومتی هم روی هر نسخه این جمله را درج می کردند که «نسخه برداری بعدی از این دست نوشته اکیدا ممنوع می باشد.» نویسندگان این نسخه ها دستمزدی هم دریافت نمی کردند و از آن برهه به بعد، سری آثارشان را «قفل» نامگذاری کردند که تولیدشان تا آخر حیات کمونیسم ادامه داشت.
جالب است که کلیما هم مانند دیگر نویسنده و متفکر یهودی، هانا آرنت، به مرور درباره انگیزه مجازات آیشمن و افراد مشابه، گرفتار تردید شد. او درباره این تردید در صفحه ۳۲۵ کتاب «قرن دیوانه من» نوشته استآن زمان بیشتر از ۱۰۰ نویسنده ممنوع القلم چکی وجود داشت که به تعبیر کلیما بعضی از آنها با ساده لوحی فکر می کردند در صورت سکوت و عدم واکنش به حاکمان کمونیست، در حق شان ترحم شده، و باردیگر اجازه چاپ آثارشان را پیدا می کنند. کلیما می گوید هم زمان با ممنوع القلمی این تعداد از نویسندگان چک، تنها چندنویسنده ممنوع القلم اسلواک وجود داشت. در همان دوره، ییرگن (کارگزار آلمانی) باردیگر به کلیما سفارش می کرد به جای نوشتن داستان کوتاه، رمان بنویسد؛ چون رمان ها فروش بهتری داشتند. و نکته جالب درباره این مقطع از زندگی کلیما این است که وقتی می خواسته درباره جنایات و سختی های زندگی اش داستان بنویسد، یاد جنگ جهانی دوم، محاکمه جنایت کاران و بخصوص محاکمه آدولف آیشمن می افتد. کلیما در ایام محاکمه و سپس اعدام آیشمن، او را سزاوار این سرنوشت می دیده و بعنوان فردی به او نگاه کرده که مکافات عملش را پس داده است. اما جالب است که کلیما هم مانند دیگر نویسنده و متفکر یهودی، هانا آرنت، به مرور درباره انگیزه مجازات آیشمن و افراد مشابه، گرفتار تردید شد. او درباره این تردید در صفحه ۳۲۵ کتاب «قرن دیوانه من» نوشته است.
درآن زمان، موسسه بلانْوالت در شهر مونیخ که کتاب های کودک منتشر می کرد، علاقه خویش را به چاپ مجموعه ای از داستان های پریان چک به قلم نویسندگان ممنوع القلم اعلام نمود که در نتیجه آن، طی پنج ماه، ۱۳ داستان از نویسندگان مختلف گردآوری شد و کلیما چندمرتبه آنها را با پست سفارسی برای ناشر آلمانی ارسال کرد. پیگیریِ علت نرسیدن بسته ها سبب شد آلمانی ها به کلیما بگویند با ارسال دست نوشته ها از راه اداره پست، ساده لوحانه عمل کرده است. در نتیجه او برای رساندن داستان ها به آلمان، از یکی از دوستانش در سفارت فرانسه کمک گرفت. در این مجموعه، داستانی از واسلاو هاول هم بود که کلیما به خاطر آن تلاش کرده هاول را قانع کند. این داستان با عنوان «پیژْ دوهووِه»، تنها قصه ای است که هاول برای کودکان نوشته است.
* ۱۹- تفتیش دوم خانه و بروز بیماری
ایوان کلیما در این مقطع، به سبب اخراجش از تمام سازمان ها و عدم استخدامش در هیچ نهادی، یکنواختی زندگی را با تمام وجود چشید و به قول خود، احتیاج به حرکت دادن قابلیت هایش داشته است. نوشتن هم تنها فضایی بود که می توانست در آن، آزادانه تکاپو داشته باشد. البته وی در این برهه روزهایی هم داشته که از نوشتن دست می کشیده است. دومین تفتیش خانه و زندگی اش هم در همین روزها رخ داد که کلیما در خلال آن، به شدت از کشف رمانش و مصادره آن نگران بود. وی در خاطره دومین تفتیش منزلش به این مسئله اشاره کرده که مانند تفتیش خانگیِ قبل از دستگیری پدرش، این دفعه هم ماموران نمی دانستند دنبال چه هستند و هرکتابی را که به نظرشان سامیزدات می رسیده یا عنوان سوءظن برانگیز داشت، جمع کرده و روی کاناپه می ریختند. توصیف تند و تیز کلیما از این تفتیش خانگی، بدین سان است: «یک تفتیش خانگی، خصوصا اگر کسی بداند که هیچ سلاح، دارو یا دیگر اقلام ممنوعه پنهان نکرده است (هرچند مهم ترین شی ممنوعه در یک جامعه تمامیت خواه هرگونه اعلامیه، چه به صورت نوشته، یا گفته، یا آواز یا نقاشی است) بیشتر از آنکه وحشت بیافریند بیزای به جا می گذارد _ گویی یک حشره شورشی در بین همه چیز خزیده و پشت سرش نوعی خلط چسبنده یا تار عنکبوت به جا گذاشته باشد.» (صفحه ۳۲۸ به ۳۲۹)
کتابخانه کلیما در زمان انجام آن تفتیش، پنج هزار جلد کتاب را شامل می شده است. او رئیس گروه تفتیش را در خاطراتش با لفظ «رئیس اراذل» به یاد می آوَرَد و جمله ماموران را هم با لحنی تهدیدکننده گفتند «بعدا همدیگر را خواهیم دید.» در خاطراتش روایت می کند. روز بعد از تفتیش، حملات عصبی و دلپیچه های ناشی از آن، کار کلیما را به بیمارستان می کشاند. این حملات به خاطر واردآمدن فشار عصبی ناشی از تفتیش و انقباض هایی بود که کلیما پیشتر در عمل کیسه صفرای خود داشت. بدین سان او سه هفته را در بیمارستان گذراند و می توانست با گرفتن تائیدِ ازکارافتادگی جسمی، درآمدی قانونی از دولت داشته باشد و دیگر انگل جامعه محسوب نشود. کلیما بعد از بروز بیماری عصبی، متوجه شد مفتشان، هدفی جز ترساندن یا مطمئن شدن از این که او ارتباطی با الکساندر دوبچک (سیاستمدار اصلاح طلب ضد اشغال چکسلواکی) ندارد، نداشته اند. کلیما در خاطرات آن روزهایش، با بهومیل هرابال به خاطر همکاری با سانسورچی های کمونیست همدردی کرده و با چاشنی کردن ترحم در قلم خود، نوشته هرابال به خاطر این که یک مرتبه دیگر نویسنده مورد تائیدشان شود، به دستوراتشان گردن نهاد. کلیما در این زمینه، مخاطب خاطراتش را به دادگاه گالیله ارجاع داده و می گوید تاریخ نمونه های زیادی از چنین افرادی دارد که مقابل هیئت تفتیش عقاید، از عقاید و باورهایشان گذشتند و بعد در خلوت گفتند «با این همه زمین حرکت می کند.» این نکته را هم برای دفاع از هرابال اضافه کرده که به جای نسخه بعدالتحریر و سانسورشده، «گاهی نسخه های سانسور نشده آثارش را برای سامیزدات می فرستاد.» (صفحه ۳۳۷)
* ۲۰- تولد رمان «قاضی در دادگاه»
کلیما بعد از بیماری و آخر دوران بستری اش، وقت بیشتری را برای نوشتن رمان خود اختصاص داد و باز هم با همان حیرت همیشگی خود، به این مسئله اشاره کرده که رمان شوخی شوخی هزارصفحه شد. نگرانی از پیداشدن متن رمان توسط مفتشان کمونیست سبب شد کلیما آنرا نزد پدر همسرش ببرد و او هم آنرا با شادمانی ناشی از همکاری، بین مجله های قدیمی اش پنهان کند. در این برهه و روزهای نوشتن رمان، به جز کشف نوشته ها، نگرانی دیگری هم وجود داشت و آن مسئله باطل شدن بیمه نویسندگی کلیما بود که برپایه قوانین سوسیالیستی، به خاطر این مسئله انگل جامعه محسوب می شد. مسئله ذهنی و روحی کلیما در این برهه، فقط پول و احتیاجات مالی نبود. بلکه او نیاز داشت بدون نوعی انتقاد از خود (تحقیر و خودزنی)، مطلب و نوشته ای قانونی چاپ کند. اما وی در ادامه باردیگر گرفتار همان حیرتی می شود که از نجاتش از ترزین اشتات داشت. چون مزایای ناتوانی اش تائید و بنا شد ماهانه مقرری ۶۳۰ کرون دریافت کند که البته به قول خودش، نمی توانسته با این مقرری، بیشتر از پنج روز زندگی کند. اما بهرحال این مقرری، یک درآمد قانونی بود و از وی در مقابل برچسب انگل بودن محافظت می کرد. با فاصله کمی از این اتفاق، نوشتن رمان هم به پایان رسید.
رمان «قاضی در دادگاه»
کلیما در پاسخ به پرسش های بازپرس می گوید مسئول تلقی تک تک خوانندگانش نیست و رمان ها برای حمله به چیزی نوشته نمی شوند. او این توضیح را اضافه می کند که رمان یک تبلیغ، ایدئولوژی یا شورش نیست بلکه یک کار هنری است که می تواند خوب یا بد باشد. مرد بازپرس هم در مقابل گفت آنها جهت بررسی کیفیت کار کلیما در آن مکان جمع نشده اند و اگر او کتابش را که «آنجاست سه چوبه دار» نامیده، چه در خارج و چه داخل کشور تبلیغ کند، باید منتظر عواقبش باشدپس از به پایان رسیدن رمان، کلیما اسم کتاب را «آنجاست سه چوبه دار» گذاشت و باتوجه به این که تا آن زمان چنین اثری با چنین حجمی تولید نکرده بود، به خاطر هزارصفحه ای شدن رمان، احساس حرفه ای بودن داشت. نیروهای امنیتی بعد از توزیع نسخه های ماشین نویس رمان بین دوستان کلیما، مشکوک شده و او را برای بازجویی احضار کردند. کلیما هم در پاسخ به پرسش های بازپرس می گوید مسئول تلقی تک تک خوانندگانش نیست و رمان ها برای حمله به چیزی نوشته نمی شوند. او این توضیح را اضافه می کند که رمان یک تبلیغ، ایدئولوژی یا شورش نیست بلکه یک کار هنری است که می تواند خوب یا بد باشد. مرد بازپرس هم در مقابل گفت آنها جهت بررسی کیفیت کار کلیما در آن مکان جمع نشده اند و اگر او کتابش را که «آنجاست سه چوبه دار» نامیده، چه در خارج و چه داخل کشور تبلیغ کند، باید منتظر عواقبش باشد. کلیما می گوید این اخطار را جدی گرفت و بر آن شد تا متن رمانش را هرچه سریعتر به خارج از کشور بفرستد؛ هرتعداد هم که می تواند از آن نسخه کپی بردارد.
در نتیجه این رمان توسط یک دیپلمات سوئدی که در قاچاق متون نویسندگان ممنوع القلم چک، _به تعبیر کلیما سخاوتمندانه _ یاری می رسانده، به دست ییرگن در آلمان رسید. چندهفته بعد از آن هم، ییرگن درخواستی برای کلیما فرستاد که حداقل یک سوم حجم رمان را کم کند تا بیش از حد به خود غره نشود. ییرگن همینطور به سبب مناسب نبودن عنوان کتاب، نام «قاضی در دادگاه» را برای آن انتخاب نمود. این کتاب سال ۱۹۸۶ منتشر گردید و یکی از جملات قهرمان داستانش این است: «هیچ کس نمی تواند به کسی عظمت اخلاقی ببخشد، اگر آن عظمت از درون روح زاده نشود.» (صفحه ۳۴۱)
* ۲۱- کلیمای محافظه کار و منشور ۷۷
دسامبر سال ۱۹۷۶ که کلیما درگیر و نگران معرفی دخترش به کالج هنر بود، زمزمه های شکل گیری منشور ۷۷ (جنبش حقوق بشر چکسلوواکی) و اعتراضات عدم رعایت حقوق بشر در چکسلواکی عنوان شد. در این منشور که سه سخنگو یا ستون اصلی اش یان پاتوچکا، واسلاو هاول و ییژی هایِک بودند، به عدم آزادی های دینی و اعتقادی هم اعتراض شده بود. چکسلواکی پیشتر قرارداد هلسینکی (خلع سلاح و امنیت و همکاری اروپا) را امضا کرده بود و یکی از اهداف منشور ۷۷، گوشزدکردن پایبندی واقعی به این قرارداد بود. بعد از انتشار و علنی شدن منشور در سال ۱۹۷۷ شبکه های غربی مانند صدای آمریکا و اروپای آزاد در دشمنی با شوروی و کمونیسم، به صورت مکرر متن آنرا منتشر می کردند.
خاطرات کلیما از دوران منشور ۷۷، دربردارنده مواضع و دوران ملاحظه کاری اوست. ازاین رو دربردارنده بخشی از اعترافات اوست. چون یکی از نکات مهم تاریخی در زندگی کلیما، این است که برای امضای منشور ۷۷ تردید و ملاحظه کاری داشت و این تردید هم سبب بروز اتفاقاتی برایش شد. او درباره این تردید نوشته است: «یقینا داشتم دست دست می کردم چونکه هنوز امیدوارم بودم شاید نانگا در مدرسه هنر پذیرفته شود و به خلاف دوستم که بعنوان پیک آمده بود مطمئن بودم امضای من با دقت مورد توجه قرار می گیرد و آنها سپس تنبیه مناسب را برایم در نظر می گیرند.» (صفحه ۳۵۲)
منشور ۷۷، دربرگیرنده ۲۴۲ امضا بود که بعدها به هزار امضا هم رسید و امضای هلنا همسر کلیما هم یکی از آنها بود. اما در قدم اول، قبل از آن که سه پیک بتوانند نسخه های نهایی منشور را به مجمع ملی، دولت و آژانس مطبوعاتی چکسلواکی برسانند، پلیس نسخه ها را مصادره کرد. ساعاتی بعد هم نیروهای امنیتی با سرعت واکنش های خشونت آمیز نشان داده و خانه همه امضاکنندگان منشور را تفتیش کردند. بعضی از امضاکنندگان هم به سرعت مشاغل خویش را از دست دادند. حکومت کمونیستی چکسلواکی همینطور در مطلبی _ که به تعبیر کلیما از خود منشور طولانی تر بود و توسط فاضلاب های روزنامه نگاری نوشته شده بود _ به منشور ۷۷ واکنش نشان داد. در این مطلب واسلاو هاول، مردی از یک خانواده میلیونر و مرفه، ضدسوسیالیست و عنود؛ و پاول کوهوت (از امضاکنندگان) هم نوکر وفادار امپریالیسم و عامل کاملا شناخته شده آن معرفی گشتند.
«یقینا داشتم دست دست می کردم چونکه هنوز امیدوارم بودم شاید نانگا در مدرسه هنر پذیرفته شود و به خلاف دوستم که بعنوان پیک آمده بود مطمئن بودم امضای من با دقت مورد توجه قرار می گیرد و آنها سپس تنبیه مناسب را برایم در نظر می گیرند.» کلیما که منشور ۷۷ را امضا نکرده بود، درباره دورانی که بحث منشور ۷۷ در چکسلواکی داغ بود، خاطرات جالبی دارد. یکی از خاطرات از این مقرر است که چندروز بعد از دستگیری ها و انتشار آن مطلب واکنشی دولت در مطبوعات، یکی از زغال فروشانی که مشغول تخلیه زغال برای آپارتمان او بودند، به آرامی از کلیما می پرسد یک نسخه از «آن منشور» را دارد یا نه؟ و وقتی کلیما نسخه ای از منشور را برای زغال فروش می آورد، با علاقه ای صمیمانه و تمرکز آنرا مطالعه می کند. یکی دیگر از حیرت های زندگی کلیما هم در ارتباط با همین برهه است. او می گوید از این که غیبتش در جمع امضاکنندگان منشور ۷۷ چه قدر سریع مورد توجه نیروهای امنیتی قرار گرفت متعجب شد چون معلم دخترش نانگا با او تماس گرفت و اعلام نمود مسؤلان مدرسه تصمیم گرفته اند نانگا را برای کالج مدرسه هنر سفارش کنند. کلیما ضمن بیان این حقیقت که امضانکردنش باعث تعجب بعضی از دوستانش شد، این توضیح را هم اضافه کرده که همه دوستانش می دانستند او مایل به امضای متنی که خودش ننوشته یا در تهیه اش مشارکت نداشته، نیست.
روایت و تحلیل تاریخی مهم کلیما از این مقطع از زندگی اش یعنی سال ۱۹۷۷، مسئله منشور ۷۷ و اقداماتی که دولت کمونیستی چکسلواکی در پاسخ انجام داد، در صفحه ۳۵۵ کتاب «قرن دیوانه من» این گونه آمده است:
«هر وقت کسی مشروعیت یک قدرت تمامیت خواه و اشغالگر را زیر سوال می برد آن قدرت از عامه می خواهد به صورت نمایان (یعنی با صدای بلند) از او حمایت کنند تا بیشترین تعداد از افراد خویش را تحقیر و در لجن زار همدستان آنها فرو برند.
پس از ترور حاکم تحت الحمایه رایش و عامل قتل عامْ راینهارد هایدریش، دولت تحت الحمایه، گروهی بیشتر از هزار نفر را به میدان ونسسلاوس فراخواند تا با هیتلر اعلام همبستگی کنند. آنها نوازندگانی را از تئاتر ملی آوردند و مجبورشان کردند دست راستشان را به حالت سلام نازی بالا بیاورند و سرود ملی بخوانند. (در دفاع از آنان باید گفت هرگونه امتناع از شرکت در این نمایش پوچ باعث اعدام می شد.)
سی وپنج سال بعد، در خلال اشغال شوروی دولت منصوب بیگانگان برجسته ترین هنرمندان، عموما هنرپیشگان، را به تئاتر ملی احضار کرد. این افراد قرار بود در ساختمان مزبور، که از آغاز تاسیسش نماد غرور ملی به شمار می رفت، اعتراض نامه ای ضد منشور ۷۷ امضا کنند.»
همان طور که شاهدیم و در ادامه همین مطلب باز هم خواهیم دید، کلیما حکومت نازی ها را با حکومت کمونیست ها متفاوت نمی بیند. چون هردو از نظر او تمامیت خواه هستند. بهرحال اعضای منشور ۷۷ معتقد بودند دولت کمونیستی چکسلواکی برای مومنان به ادیان مختلف، ایجاد مزاحمت می کند. کلیما هم در خاطرات خود از اعتراضات آن دوره هموطنانش، از کشیشی یاد کرده که اجازه موعظه و سخنرانی نداشت.
یان پاتوچکا
اوایل ژانویه سال ۱۹۷۷، واسلاو هاول بعنوان یکی از اعضای اصلی و سخنگویان منشور بازداشت شد. ۱۳ مارس همان سال هم یان پاتوچکا دیگر راس مثلث منشور، حین بازجوییِ یک روزه سکته کرد و دارفانی را وداع گفت. اما علیرغم کارهای حکومت کمونیستی _ به تعبیر کلیما، کارزار بداندیشانه ضد منشور ۷۷ _ هزاران نفر در تشییع جنازه پاتوچکا _باز هم به تعبیر کلیما «اولین شهید منشور»_ شرکت کردند. چهره هایی چون کلیما هم در این تشییع جنازه حضور داشتند که بازجویان خویش را در جمعیت تشخیص دادند. این بازجوها مشغول شناسایی افراد سوگوار بودند. ترفند نیروهای امنیتی هم برای تحت الشعاع قراردادن مراسم و کاستن تاثیرگذاری اش، این بود که در پیست نزدیک بِژِمنوف (محل برگزاری)، برنامه تاخت و تاز موتورسیکلت ها را با شلوغی زیاد ترتیب دادند و هلی کوپترهایی را هم بالای سر جمعیت پرواز دادند. کلیما در خاطراتش می نویسد: «این بی احترامی های لجوجانه بیشتر از هر سند انتقادی ماهیت رقت انگیز حاکمان کشور را برملا می ساخت.» (صفحه ۳۶۲) در همین شرایط بود که نیروهای امنیتی کسی جز هرابال را به توبه وانداشته بودند که به قول کلیما به خاطر غیرسیاسی بودنش، خودانتقادی اش تأثیر مناسب و دلخواهی که کمونیست ها می خواستند نداشت.
* ۲۲- تبعات منفی امضانکردن منشور ۷۷ برای کلیما امضانکردن منشور ۷۷ برای کلیما تبعات منفی داشت اما این تبعات، خلاف تصور و انتظار معمول از طرف دوستان و همفکرانش تحمیل نشدند بلکه از سوی حکومت چکسلواکی بر سر او نازل شدند. مهم ترین اتفاق هم دراین زمینه اذیت و آزار کلیما توسط مطبوعات حکومتی بود. در ایام ابتدایی فوریه ۱۹۷۷، روزنامه روده پِراوُ مقاله ای چاپ کرد و نوشت کلیما منشور ۷۷ را امضا نموده است. کلیما می گوید این مقاله به من فرصتی برای اعتراض به خبرهای دروغ می داد ولی به خودم اجازه گول خوردن ندادم و از واکنش به آن پرهیز کردم. وی در همان روزها، جهت شرکت در افتتاحیه فیلمی در سوئد که با اقتباس رمان «یک رابطه تابستانی» اش ساخته شده بود، دعوت شد و درخواست گذرنامه داد. مشقت های گرفتن همین گذرنامه هم ازجمله تبعات امضانکردن منشور ۷۷ بود. در واقع کمونیست ها با رفتارهای بیمارگونه خود، کاری کردند که بنظر می رسد اگر کلیما منشور را امضا می کرد، این همه مصیبت روحی و روانی نمی کشید. بازپرس از او پرسید چرا به مقاله روزنامه روده پراو اعتراض نکرده که کلیما در پاسخ، چنین کاری را بی مفهوم و بیهوده قلمداد کرد. وقتی هم بازپرس توضیح بیشتری از او خواست، گفت علت اعتراض نکردن و بیهوده دانستنش، این بود که می داند روده پراو، حقیقت را می نویسد حتی اگر غلط باشدوقتی درخواست گذرنامه به سبب جعلی امضای منشور ۷۷ رد شد، کلیما نامه ای اعتراضی به وزیر کشور نوشت و حدود دوهفته بعد، برای بازجویی احضار شد. در این بازجویی، بازپرس از او پرسید چرا به مقاله روزنامه روده پراو اعتراض نکرده که کلیما در پاسخ، چنین کاری را بی مفهوم و بیهوده قلمداد کرد. وقتی هم بازپرس توضیح بیشتری از او خواست، گفت علت اعتراض نکردن و بیهوده دانستنش، این بود که می داند روده پراو، حقیقت را می نویسد حتی اگر غلط باشد. چنین پاسخ گزنده ای سبب می شود بازپرس به سرعت مسیر بحث را تغییر بدهد. اما کلیما در همین بازجویی، از ترس این که اجازه خروج از کشور صادر و بعد از آن اجازه ورودش صادر نشود، از گرفتن پاسپورت منصرف می شود و اعلام می کند تا وقتی همه دوستانش پاسپورت خویش را بگیرند، صبر می کند. جمله بازپرس هم در پاسخ به این ادعای کلیما جالب است: «عالی، منتهی پیش رادیوهای خارجی نرو و شکایت نکن که ما داریم حقوقت را نقض می نماییم.» (صفحه ۳۵۹)
پس از این اتفاقات، علاوه بر نگرفتن گذرنامه، تلفن منزل کلیما هم قطع و معاینه فنی خودرویش ضبط می شود. او باردیگر به سبب امضانکردن منشور ۷۷ احضار شد و مورد بازجویی قرار گرفت. کلیما فردی را که برای این نوبت بازجویی مقابلش قرار گرفت، سرهنگ می نامد و صحنه ها و جملاتی حین روایت این بازجویی در کتاب «قرن دیوانه من» دارد که مخاطب را یاد ماجراهای چاپ کتاب «دکتر ژیواگو»ی پاسترناک در کتاب «ادبیات ضد استبداد» می اندازد؛ جملاتی مثل: «ولی شما باید یک نسخه از کتابی که برای آقای ییرگن به سوئیس فرستادید داشته باشید.» و کلیما که می گوید نمی خواسته به دردسر بیافتد پس دست نوشته ای هم برنداشته، با این پاسخ سرهنگ روبرو می شود: «تو باید یک دست نوشته ای جایی افتاده داشته باشی.»
البته می دانیم که چنین رفتارهایی فقط ویژه کمونیست ها نبوده و نیست و دولت لیبرال دموکرات انگلستان هم چندسال بعد (۱۹۹۲) در رفتاری مشابه، به خاطر بمبگذاری ارتش موقت آزادی خواه ایرلند در منچستر، عده ای بی گناه را با بازجویی و اجبار، متهم و سپس گناهکار معرفی نمود که بعدها بی گناهی شان ثابت شد. اما تا زمان اعلام بی گناهی، سالهای زیادی از عمرشان در زندان تلف شد. بهرحال کلیما جلسه بازجویی اش با سرهنگ را یک «سیاه بازی» خوانده و می گوید کسی که احیانا دستور قطع تلفنش را در مرحله اول داده بود، حالا داشت تظاهر می کرد آشنایانی در اداره مخابرات و تلفخانه دارد و می تواند کمکش کند. بعد از این بازجویی هم تبعات امضا نکردن منشور ۷۷، با آزار و اذیت هایی که سرهنگ و دوستانش ایجاد کردند، ادامه پیدا کرد؛ این تبعات هم خویش را مزاحمت هایی به بهانه بررسی معاینه ماشین، صدور کارت هویت یا بهانه های دیگر، نشان دادند. در واقع سرهنگ توقع داشت کلیما برای حل و فصل این مزاحمت ها با او تماس بگیرد و به اصطلاح به او رو بیاندازد اما کلیما در نهایت دست به چنین کاری نزد و در یکی از رفت وآمدهایش به دفتر سرهنگ، دست نوشته رمان «یک رابطه تابستانی» را تحویلش داد تا نشان بدهد چیز محرمانه ای در آن نیست که سبب شود انتشارش در چکسلواکی ممنوع باشد. سرهنگ هم قول داد بعد از مطالعه رمان، آنرا به کلیما برگرداند اما این کار را نکرد و دیگر هم تماس با او تماس نگرفت. علت این کار از نظر کلیما این است که سرهنگ فهمیده بود او فرد مناسبی برای همکاری نیست.
در نتیجه افترا بی اساس مصرف الکل و رانندگی در حالت مستی، گواهینامه و خودروی کلیما ضبط می شود و ناچار می شود تا دو هفته به دنبال گواهینامه خود بدود. کنایه ای هم که در خاطراتش درباره این ماجرا به حکومت چکسلواکی می زند، این است که در آن دوران «حتی» در اتحاد شوروی دولت با کسانی که از رژیم انتقاد می کردند نرم تر رفتار می کرد و حاکمان مسکو به دولت دست نشانده خود در پراگ سفارش می کردند با منتقدانش همینطور رفتار کنداتفاق بعدی برای کلیما این است که تصمیم گرفت سراغ تجدید بیمه نویسندگی خود برود و موفق هم شد این کار را با رجوع به ادارات و دیوان سالاری کمونیستی انجام دهد. خاطره رفتن به مهمانی و مجلس رقص در شب زمستانی و مزاحمت مامور پلیس به بهانه مصرف الکل هم در ارتباط با همین مقطع است که شرح مفصلش در داستانی از کتاب «کارِ گل» روایت شده است. محل مهمانی شبانه مورد نظر در دِیْویتسه شهر پراگ بوده و کلیما درباره رفتن به آن مجلس با کنایه زدن به ماموران تعقیب کننده، نوشته است: «ما با اسکورتی شایسته یک وزیر از کشورهای آفریقایی دوست، به سمت دیویسته می راندیم.» در نتیجه افترا بی اساس مصرف الکل و رانندگی در حالت مستی، گواهینامه و خودروی کلیما ضبط می شود و ناچار می شود تا دو هفته به دنبال گواهینامه خود بدود. کنایه ای هم که در خاطراتش درباره این ماجرا به حکومت چکسلواکی می زند، این است که در آن دوران «حتی» در اتحاد شوروی دولت با کسانی که از رژیم انتقاد می کردند نرم تر رفتار می کرد و حاکمان مسکو به دولت دست نشانده خود در پراگ سفارش می کردند با منتقدانش همینطور رفتار کند. او درباره خاطره تست الکل برای رانندگی، ماجرای جالبی را روایت کرده است. این که با استقامت و پیگیری، فرد مسئول را به عقب نشینی وا داشته و از این مسئله، احساس پیروزی می کند؛ بدین سان که مسئول یاد شده به کلیما می گوید: «شما آزمایش الکل دادی و هیچ الکلی در خونتان نبود. ولی متاسفانه گواهینامه در چنان وضعیتی بوده که باید ضبط می شد.» کلیما در ادامه نوشته است: «با آن که تصدیق من حدودا نو بود، عقب نشینی آنها از افترا رانندگی در حال مستی، به نظر من یک پیروزی کوچک رسید.» (صفحه ۳۷۳)
یکی از رویکردهای دولت چکسلواکی در سالهای دهه ۱۹۷۰ تشویق مخالفان به کوچیدن و مهاجرت از کشور بوده است. کلیما هم در خاطراتش به این مسئله اشاره کرده که مسؤلان به افرادی چون او می گفتند درخواست خروج بدهند تا با آن موافقت شود. تابستان سال ۱۹۷۹ یعنی دو سال بعد از شروع جنبش منشور ۷۷، دو فرستاده مهربان و خوش برخورد به زندان رفتند و در دیدار با واسلاو هاول به او گفتند می تواند درخواست خروج داده و به نیویورک برود و تمام کاری هم که باید می کرد، عرضه درخواست و یک تقاضانامه بود. اما هاول که بعد از ماجرای منشور ۷۷ چندمرتبه دستگیر و زندانی شد، از پذیرش چنین مسئله ای سر باز زد و سه سال دیگر در زندان ماند. یکی از جملات قابل تامل کلیما درباره تشویق دگراندیشان به مهاجرت و خروج از کشور، فرازی از «قرن دیوانه من» است که در آن می نویسد «رژیم می کوشید دیگران را مجبور به مهاجرت کند.» استفاده از لفظ «دیگران» ناظر به همان خودی و دیگری دیدن مردم توسط نظام کمونیستی است.
یکی از مخالفان سرسخت رژیم کمونیستی، پاول کوهوت بود که _ به تعبیر کلیما در کمال حیرت همه_ برای کارگردانی یکی از نمایشنامه هایش در خارج از کشور به او اجازه خروج داده شد. نمونه دیگر این برخورد کمونیست ها، در ارتباط با ولاستیمیل چیزنیاک، موسیقیدان و هنرمند موسیقی راک است که در بازجویی، بدنش را با سیگار سوزاندند و وی در نهایت، به خاطر ترس و وحشت از ماندن، درخواست مهاجرت داد. دیگر نویسنده چک که با همین روش تن به مهاجرت داد، کارول سیدون است که از دوستان کلیما محسوب می شد و مدتی را به ناچار به سیگارفروشی گذراند. نیروهای امنیتی برای مفتضح کردن _ و به قول کلیما لجن مال کردن _ این نویسنده، مقاله ای با چندعکس خصوصی اش که نیروهای امنیتی ضبط کرده بودند، در مجله ای مصور به چاپ رساندند. سیدون هم در مقام تقابل، اقدام جالبی کرد؛ بدین سان که مقاله و تصاویر بی شرمانه را از تمام نسخه های موجود برید و دور انداخت. در نهایت هم مورد بازجویی قرار گرفت و چون مقاومت کرد و بهانه ای برای محاکمه اش پیدا نشد، ترتیب اخراجش از محل کار داده شد. سپس به سبب بی کاری بلند مدت و پیدانکردن شغل، ناچار به مهاجرت شد. کلیما هم در چنین زمان هایی آغاز به کار بعنوان پستچی کرده بود که داستان هایی از آنرا در کتاب «کار گل» روایت کرده و در کتاب «قرن دیوانه من» هم می گوید هیچگاه در طول فعالیتش بعنوان پستچی، گیر ماموران امنیتی نیافتاد.
یکی از برهه های زندانی شدن واسلاو هاول
کلیما در مقطعی که بعنوان پستچی مشغول به کار بود، به سبب این که نمایشنامه هایش خارج از کشور روی صحنه می رفتند، به جلساتی با دیپلمات های مختلف دعوت می شد که گاهی از آنها تقاضا می کرد دست نوشته ای از خودش یا همکارانش را از چکسلواکی خارج کنند. او دراین زمینه از کسی نام نبرده اما می گوید دیپلمات های سوئدی، آمریکایی، فرانسوی و کانادایی کمک کرده اند. وابسته فرهنگی انگلستان در چکسلواکی هم، بسته هایی را برای ممنوع القلم ها به داخل می آورده اما محموله ای را از چکسلواکی خارج نمی کرده است. همینطور در سالهای ابتدایی دهه ۱۹۸۰ مردی به نام ولفگانگ شوئر از سفارت آلمان غربی با کلیما آشنا شد و پیشنهاد کرد محموله های مکتوبی را برای او وارد یا خارج کند.
* ۲۳- تغییرات تدریجی؛ افتادن در پیله مبارزه و غفلت از زندگی
چنین گروه هایی که در آن زمان فعالیت زیادی داشتند، شورشی نبودند بلکه افرادی بودند که رژیم کمونیستی حاکم را نجس، مخالف آزادی و شایسته تحقیر می دیدند. آنها همه چیز را مخفی نگه می داشتند. در گروهی هم که کلیما با آنها همکاری می کرد، ابتدا ۸ نفر محتوای مجله را فراهم می کردند اما بعدتر تعدادشان به ۲۰ نفر رسید. کلیما می گوید به سبب به کار گیری میکروفن و شنود ماموران امنیتی، هیچگاه در هیچ جلسه ای گفته نمی شد جلسه بعدی کجا برگزار می شوداواخر دهه ۱۹۷۰، جامعه چکسلواکی، متنوع تر از چیزی بود که در ظاهر و نگاه اول دیده می شد. کلیما می گوید درست است که خیلی از جوانان آن زمان دنبال راهی برای بیان عدم علاقه خود نسبت به وضعیت حاکم بودند، اما هرکسی هم مقاومت آشکار و صریح را ترجیح نمی داد. اوایل دهه ۸۰ هم گروه های مخالف بیشتر و متنوع تری رشد کردند که خلاف رویه معمول، سیاسی نبودند و تنها به دنبال استقلال اندیشه و عمل بودند. کلیما در این زمان از سوی گروهی از جوانان انجیلی در وینوهِرادی دعوت شد تا مطلبی درباره ادبیات سامیزدات بنویسد. آن جوانان بعد از یک سخنرانی کلیما، مجلدی حجیم به او نشان دادند و گفتند مجله ای است که سالی چهار مرتبه منتشر می شود و هر سه ماه، یکی از اعضای جوانان انجیلی باید مقاله ای درباره رشته تخصصی خود نوشته یا ترجمه می کرد و چند نسخه از آنرا به جلسات گروه می آورد. بدین سان نوشته ها و ترجمه ها کنار هم قرار گرفته و صحافی می شدند. کلیما فکر انتشار چنین مجله ای را پسندید و بعد از آن، همکاری خویش را دراین زمینه با تولیدکنندگان مجله شروع کرد که در نتیجه، هر فرد آغاز به تایپ نسخه های مطالب خود کرد. هرکدام از افراد این گروه، حلقه ای از دوستان داشت که به آنها کتاب امانت می داد یا امانت می گرفت.
کلیما می گوید چنین گروه هایی که در آن زمان فعالیت زیادی داشتند، شورشی نبودند بلکه افرادی بودند که رژیم کمونیستی حاکم را نجس، مخالف آزادی و شایسته تحقیر می دیدند. آنها همه چیز را مخفی نگه می داشتند. در گروهی هم که کلیما با آنها همکاری می کرد، ابتدا ۸ نفر محتوای مجله را فراهم می کردند اما بعدتر تعدادشان به ۲۰ نفر رسید. کلیما می گوید به سبب به کار گیری میکروفن و شنود ماموران امنیتی، هیچگاه در هیچ جلسه ای گفته نمی شد جلسه بعدی کجا انجام می شود. بلکه زمان و مکان جلسه بعدی روی یک کاغذ نوشته و دور گردانده می شد تا همه از آن اطلاع پیدا کنند. برگزاری چنین جلساتی مستلزم به کارگیری و رعایت احتیاط زیادی بود و معمولا هم به ندرت در خانه ها برگزار می شدند. افراد گروه عمدتا برای برگزاری جلسه به ویلای ییلاقی کسی یا کلبه ای در سد برنو می رفتند. کلیما نکته مهم درباره این جلسات را، احساس پذیرش دوستانه می داند؛ این که وقتی فردی از زندگی عادی روزانه طرد شده و با ممنوعیت از تصدی هرشغلی، همه درها به رویش بسته اند، بین افرادی قرار می گرفت که با آنها ارزش یکسان داشت. یکی دیگر از حیرت های زندگی کلیما هم، درباره عدم اختلال در این جلسات، توسط نیروهای پلیس مخفی است.
درباره گونه شناسی افرادی که در این گروه ها و گردهمایی های مخفی ضدکمونیستیِ چکسلواکی شرکت می کردند، کلیما نمونه های جالبی در خاطرات خود دارد. او به میلان شیمِچْکا بعنوان «یک خوشبین مادرزاد» اشاره کرده که معمولا در انتها هر جلسه نتیجه می گرفت رژیم اشغالگر کمونیستی روزهای آخر خویش را می گذراند و قبل از برگزاری جلسه بعدی از بین می رود. در مقابل شیمچکا و خوشبینی اش هم، میلان یوهده قرار داشته که گزارش های شکاکانه و بدبینانه می خوانده و همه رشته های امیدوارکننده دیگران را پنبه می کرده است. بعنوان مثال یوهده در صحبت های خود می گفته تعداد زیادی از مردم، سیاست های کمونیستی حاکمان چکسلواکی را پذیرفته اند. بهرحال دغدغه این افراد غلبه بر پوچی ای بود که شرایط بر آنها تحمیل می کرد. البته کلیما در خاطرات خود به این مسئله اشاره کرده و با اظهار تاسف گفته که برای سالهای زیادی، حق با یوهده بوده است. یکی از نگاه های جالب کلیما در کتاب «قرن دیوانه من» این است که این گروه از نویسندگان ممنوع القلم را در یک گتو می بیند و می گوید خود آنها هم خویش را در چنین حصاری محصور می کردند. درباره این حصار بد نیست به یکی از لحظات و تلنگرهای جالب زندگی کلیما اشاره کنیم؛ زمانی که با نسخه سامیزدات کتاب «محدودیت های رشد» اثر دونلا میدوز روبرو می شود که در آن، به اثرات توسعه صنعتی و اتمام منابع طبیعی زمین پرداخته شده است. کلیما با دیدن و خواندن این کتاب به این جمع بندی رسید: «فهمیدم ما چنان در پیله امور روزمره و مبارزاتمان با رژیم بی اعتبار افتاده ایم که نمی توانیم به چیز دیگری بیندیشیم.» (صفحه ۳۸۰)
نانگا، دختر کلیما سال ۱۹۸۱ در سن ۱۸ سالگی نامزد کرد. کلیما دامادش را خلاف دیگر اعضای خانواده خود، یک یهودی راست آیین می داند که سبب شد برای نخستین بار در خانواده او یک عروسی یهودی اصیل اجرا شود. یک سال بعد از ازدواج نانگا، کلیما پدربزرگ شد و دخترش، یک دختر به دنیا آورد. کمی بعدتر هم پدر کلیما برای دیدار خواهر خود به کانادا رفت و بعد از بازگشتش، کلیما یک مرتبه دیگر درخواست گذرنامه کرد که در کمال تعجب، با صدور آن موافقت شد. در این گذرنامه اجازه مسافرت به کشورهای دموکراتیک خلق صادر شده بود. اما اتفاق مهم دیگر در این برهه یعنی سال ۱۹۸۲، درگذشت پدر کلیما بعد از بازگشتش از کانادا است که تأثیر مهمی بر کلیما گذاشت. او در این زمینه نوشته است: «یقیقا در کودکی مرگ های بیش از حد زیادی دیدم، ولی هیچگاه شاهد مرگ کسی از نزدیکانم نبودم. هیچگاه لحظه پرش بی بازگشت از آخرین نفس به ابدیت را به صورت دست اول تجربه نکرده بودم.» (صفحه ۳۹۳) کلیما در آن زمان، همینطور کارت هویت خویش را به مرکز کاریابی محله داد و یک جلیقه نارنجی و جارو می گیرد و به این ترتیب، شغل رفتگری را هم آغاز می کند. در همین زمان، واسلاو هاول به سبب بیماری و وخامت وضعیت جسمی، چندماه زودتر از آخر محکومیتش، از زندان آزاد شد. او بعد از آزادی، با رنگِ پریده و بیماری، این باور و ذهنیت را داشت که زیر پوسته به ظاهر بدون تغییر جامعه، تحولاتی مهم در حال وقوع است و کمونیست ها روحیه خویش را از دست داده اند. کلیما هم درباره آن زمان نوشته قدرت پلیسی کمونیست ها دیگر مانند سابق، جرات استفاده از خشونت را نداشته است. او و همفکرانش بعد از آزادی هاول از زندان، از حجم اطلاعات هاول و به روزبودنشان شگفت زده شدند. هاول در روایت کلیما، در پاسخ به این شگفت زدگی درباره اطلاعات جامع خود از وضعیت روز جامعه اظهار داشت: «تمامی کاری که باید انجام دهید آن است که روده پِراوُ را به صورت کامل بخوانید. او ما را سرزنش کرد و گفت شما این روزنامه را مطالعه نمی کنید و هیچ نمی دانید که همه چیز همانجا میان خط ها بیان می شود _ آنچه که دارد روی می دهد، آنچه که سرکردگان را می آزارد و آن نوع از معجزه که هنوز بدان امیدوارند.» (صفحه ۳۹۵)
با توجه به شکسته شدن اختناق پلیسی کمونیست ها و شرایطِ نسبتا بازی که در حکومت گورباچف وجود داشت، کلیما به دوستان نویسنده خود سفارش کرد نامه ای را که می خواهد به نخست وزیر چکسلواکی بنویسد، امضا کنند. در آن نامه خواسته شده بود لیست ممنوع القلم ها کنار گذاشته و فرصت آشنایی با نویسندگان دیگرکشورها برقرار شود. ۲۹ نویسنده و روزنامه نگار این نامه را امضا کردند اما پاسخی از آن، به دست کلیما نرسید و حتی برای بازجویی هم احضار نشدهمزمان با آزادی واسلاو هاول از زندان و ادامه مبارزات نرم در چکسلواکی، گورباچف در شوروی به قدرت رسید. میخائیل گورباچف از سال ۱۹۸۵ تا ۱۹۹۱ و فروپاشی کمونیسم حکومت کرد و همزمان با به قدرت رسیدنش، کلیما شغل دستیاری نقشه کشی را تجربه نمود که درباره تصدی این شغل، داستانی در کتاب «کار گل» دارد. باتوجه به شکسته شدن اختناق پلیسی کمونیست ها و شرایطِ نسبتا بازی که در حکومت گورباچف وجود داشت، کلیما به دوستان نویسنده خود سفارش کرد نامه ای را که می خواهد به نخست وزیر چکسلواکی بنویسد، امضا کنند. در آن نامه خواسته شده بود لیست ممنوع القلم ها کنار گذاشته و فرصت آشنایی با نویسندگان دیگرکشورها برقرار شود. ۲۹ نویسنده و روزنامه نگار این نامه را امضا کردند اما پاسخی از آن، به دست کلیما نرسید و حتی برای بازجویی هم احضار نشد. با این وجود، نشانه های تغییر به تعبیر او به مرور در حال پیداشدن بودند. ازجمله این نشانه ها میتوان به تغییر دبیرکل کمیته مرکزی حزب کمونیست چکسلواکی و دبیر اتحادیه رسمی نویسندگان این کشور اشاره نمود. کلیما درباره این برهه تاریخی که مخالفان حکومت کمونیستی چکسلواکی جسارت و قدرت بیشتری پیدا کرده بودند، نوشته است: «در خلال تظاهرات، واسلاو هاول باردیگر دستگیر شد اما چیزی تغییر کرده بود. خیلی از افراد سرشناس، که پیشتر با استبداد پلیس سر می کردند تصمیم گرفتند نسبت به این دستگیری اعتراض کنند.» (صفحه ۴۱۰) در حالیکه آدام برومبرگ کارگزار ادبی کلیما در سوئد به شدت مشغول چاپ آثار نویسندگانی چون او بود، خود کلیما هنوز مجاز به انتشار یک خط از آثارش در وطن خود نبود.
* ۲۴- ورود به عصر جدید؛ فروپاشی کمونیسم و شباهت هایش به نازیسم
دوران جدید زندگی کلیما با فروپاشی کمونیسم، شروع شد؛ زمانی که کامپیوتر هم به مرور وارد زندگی آدم ها می شد. کلیما ازجمله نویسندگانی است که هم عصر قبل از کامپیوتر را دیده هم عصر معاصر آن را. در ایام پایانی حیات کمونیسم، کامپیوتر ها به مرور عرضه می شدند و میخال، پسر کلیما یک راهنمای استفاده از نرم افزار وُرد را برای پدر خرید که کلیما می گوید با آشنایی با این نرم افزار، ظرف یک روز به کامپیوتر و استفاده از ورد اعتیاد پیدا کرد. یکی از خصوصیت های مهم کامپیوتر و تایپ داستان یا نوشته در آن، این بود که دیگر لازم نبود به شیوه قدیمی کاغذ زیادی مصرف شود. کلیما خود در این زمینه نوشته است: «تا آن زمان باید هر صفحه را چندین بار می نوشتم، صفحات را می بریدم و به هم می چسباندم، یک نسخه تمیز تایپ می کردم و سپس به تصحیح می پرداختم.» (صفحه ۴۱۳)
از نظر کلیما در همان دورانی که کمونیسم نفس های آخر خویش را می کشید، نویسندگان را می شد برپایه روابطی که با مقامات داشتند و نه برپایه تعهدات هنری شان طبقه بندی و به سه گروه تقسیم کرد: ۱- نویسندگانی که بیشتر از همه مورد قبول دولت بودند؛ یعنی اعضای اتحادیه نویسندگان رسمی، ۲- نویسندگان منطقه خاکستری که آثارشان اجازه چاپ پیدا می کرد اما عضو اتحادیه نبودند و همیشه با متصدیان سانسور مشغول بحث و جدل بودند و ۳- نویسندگان ممنوع القلم. کلیما در همان شرایط پیشنهاد احیای باشگاه قلم را بیان کرد و در کمال تعجب و حیرت باردیگر اش، وزارت فرهنگ هم واکنش منفی ای به این پیشنهاد نشان نداد. باشگاهِ احیاشده هم، چندعضو جدید ازجمله واسلاو هاول را پذیرفت. در مرحله اول هم بنا بر این شد که موخا رئیس باشگاه و کلیما معاونش باشد اما کمی بعد، به درخواست موخا، کلیما جایگزین او شد. چند روز بعد از اولین نشست باشگاه هم کلیما برای بازجویی احضار شد و تنها نکته مهم در این بازجویی بیان این اخطار بود که هاول به جای موخا، بعنوان رئیس انتخاب نشود. جالب است که این اخطار ۳ ماه قبل از پیروزی انقلاب مخملی چکسلواکی و رئیس جمهورشدن هاول، ابلاغ گردید. بهرحال کلیما درباره باشگاه قلم و جایگاهش در آن برهه گفته، این نهاد تنها تشکیلات نویسندگان بود و جایگاه نویسندگان هم می توانست سبب تغییر در رفتار شهروندان شود.
اما درباره برچیده شدن بساط کمونیسم، پیروزشدن انقلاب مخملی در چکسلواکی و رفتن حکومت کمونیستی، کلیما جملات جالبی دارد که بیان گر همان مفهوم هستند که کمونیسم و نازیسم در ماهیت و ذات تفاوت چندانی ندارند. یعنی همان گونه که در قسمت های پیشین و ابتدای همین قسمت از پرونده اشاره کردیم، نازیسم چاله و کمونیسم چاهی بود که اروپایی ها در آن افتادند. کلیما می نویسد: «در حالی که به نظرم می رسید لحظه اش فرا رسیده است، لحظه تغییر، لحظه ای که برای سال ها آنرا تجسم می کردیم، تحت تأثیر هیجانی مشابه با آن احساسی قرار گرفتم که پای نرده فروریخته ترزین به من دست داد.» (صفحه ۴۲۱) سیر تحولات سیاسی چکسلواکی در آن مقطع به تعبیر کلیما مصالحه ای عجیب بود و در نتیجه اش پارلمان کمونیستی به اتفاق آرا، واسلاو هاول را بعنوان رئیس جمهور چک انتخاب نمود. ماریان چالفای کمونیست هم توسط هاول بعنوان نخست وزیر انتخاب شد. کلیما در انتها «قرن دیوانه من» به نمایشنامه «تماشاچیانِ» هاول (در ایران با عنوان «شرفیابی» ترجمه و چاپ شده) ارجاع داده که یکی از دیالوگ های پرتکرارش «چه تناقضی؟ نه؟» توسط شخصیت استاد آبجوساز بود. بدین سان کلیما هم با پیروی از این شخصیت نمایشی خلق شده توسط هاول نوشته است: «اینان راست تناقض های زندگی، آیا جز این است؟»
آزادی از اردوگاه ترزین اشتات، یک آزادی و آزادی از بند کمونیسم، آزادی دیگری است که کلیما در زندگی تجربه کرده است؛ اولی را در کودکی و دومی را در سنین میان سالی. وی در صفحه ۴۲۱ «قرن دیوانه من» می گوید کمتر تجربه ای به قوت آزادی است؛ بخصوص زمانی که برای دهه ها چنان غیرقابل تحقق تصور شده باشد.آزادی از اردوگاه ترزین اشتات، یک آزادی و آزادی از بند کمونیسم، آزادی دیگری است که کلیما در زندگی تجربه کرده است؛ اولی را در کودکی و دومی را در سنین میان سالی. وی در صفحه ۴۲۱ «قرن دیوانه من» می گوید کمتر تجربه ای به قوت آزادی است؛ بخصوص زمانی که برای دهه ها چنان غیرقابل تحقق تصور شده باشد. یکی از مصادیق ریاکاری و چرخش رفتاری آن دوره را کلیما در کردار نویسندگان محافظه کار چکسلواکی در برابر افرادی مثل خودش دیده است. کلیما می گوید این نویسندگان که تا قبل از رفتن کمونیسم، محافظه کارانه می نوشتند، پیشتر طوری رفتار می کردند گویی اصلا او را نمی شناسند اما می شد ناباوری را در چهره های آنها تجسم کرد؛ ناباوری از این که چگونه امکان دارد همه چیز ناگهان مجاز شود؟ چون چنین اتفاقی خلاف تجربیات محافظه کارها و حتی خلاف عقل سلیم بوده است!
کلیما در انتهانامه ای که برای «قرن دیوانه من» نوشته، می گوید بخش اعظم زندگی خویش را بدون آزادی سر کرده و این فقدان آزادی، اشکال و شدت های مختلف داشته است. وی در این کتاب، بابت چندین سال عضویت در حزب کمونیست ابزار شرمندگی کرده و حزب مذکور را مسئول این فقدان آزادی می داند. کلیما می گوید زمانی که این حقیقت را _به تعبیر خودش خوشبختانه بسیار زود_ درک کرد، هرکاری توانست انجام داد تا آن آزادی مفقود را احیا کند. نتیجه گیری پایانی اش هم این است که ۲ نوع آزادی وجود دارد: درونی و بیرونی. جمله فلسفی اش هم درباره این نتیجه گیری بدین سان است: «حتی در شرایط آزادی کسی می تواند غیرآزادانه عمل کند و کسی می تواند در یک وضعیت غیرآزاد رفتاری آزاد داشته باشد.» (صفحه ۴۲۵) وی در جملات پایانی کتابش، باردیگر به صحبت کردن از کاری که بیشتر از همه دوستش داشته، یعنی «نوشتن» می پردازد و می گوید در دوره کوتاهی از عمرش فکر می کرده هرکس می خواهد عمرش هدر نرود، باید برای نجات جهان تلاش کند اما در جهان پساکمونیسم، کلیما احساس می کند چنین وظیفه ای دیگر از حد سن و سال او گذشته است. در نتیجه می خواهد کاری را انجام دهد که حداقل کمی درباره اش اطلاعات دارد و آن کار هم چیزی جز نوشتن نیست!
ایوان کلیما در کهنسالی
* ۲۵- نظرات و تجربیات زیسته در «قرن دیوانه من»
برخی از فرازهای کتاب «قرن دیوانه من» دربردارنده موضع گیری های کلیما درباره مفاهیمی چون، ادبیات، هنر، زندگی، دانشگاه، گذشته، کودکی و.... هستند. در ادامه این جملات و فرازها را هم که از کتاب استخراج کرده ایم، مرور می نماییم.
برخی نظریات کلیما درباره ادبیات و نویسندگی را میتوان در صفحه ۵۴ این کتاب این گونه شاهد بود: «ادبیات یا هر هنری، می تواند از تجربه زندگی نویسنده یا از رویای او زاده شود، رویایی که به حقیقت ارتقا می یاید.» و «هنر نه از تولید شکل از بی شکلی، که از وقتی شروع می شود که بتوانید ظرفیت های آفریده خود را مورد داوری قرار دهید و اسیر شیدایی نسبت به صرف این حقیقت نباشید که یکی از بی شمار بادبادک های کاغذی را خلق کرده اید.» و «هیجان آفرینش تناسبی با کیفیت آفریده ندارد.» (صفحه ۵۴) و «نویسنده کتاب های دوکیلویی و عامه پسند با این تردیدها غریبه است و در مورد عظمت اثرش یقین دارد.»
نظر کلیما درباره ادبیات و نقد ادبی هم می گوید نظریه ادبی حوصله اش را سر می برده و از بحث های ادبی گریزان بوده است. وی همینطور در صفحه ۳۲۶ کتاب می گوید: «انسان هیچگاه نمی تواند مطمئن باشد آیا آنچه نوشته است ارزشی دارد یا نه، و زمانی که چنین قطعه ای طولانی از نثر را به رشته تحریر درمی آورد حتی از این هم نامطمئن تر می شود.»
دانشگاه (به مانند هر مدرسه دیگر) تلی از معلومات بر سر دانشجو می ریزد، که خیلی از آنها هیچگاه به کارش نمی آیند و دیر یا زود فراموش می شوند. دانشگاه باید به دانشجویان رویکرد نظام مند و متعهدانه نسبت به تحقیق را بیاموزد. باید به آنها یاد دهد که چگونه به جستجوی منابع بروند و کار با واقعیات بپردازند. و از همه مهم تر دانشگاه می تواند تماس با چهره هایی را فراهم آورد که قادرند بعنوان مرشد عمل کنند _ سرمشق هایی برای دانشجو و هم رفتار مدنی او. ایوان کلیما در صفحه ۷۵ کتاب «قرن دیوانه من» دانشگاه ایده آل را از نظر خود این گونه تعریف می کند: «دانشگاه (به مانند هر مدرسه دیگر) تلی از معلومات بر سر دانشجو می ریزد، که خیلی از آنها هیچگاه به کارش نمی آیند و دیر یا زود فراموش می شوند. دانشگاه باید به دانشجویان رویکرد نظام مند و متعهدانه نسبت به تحقیق را بیاموزد. باید به آنها یاد دهد که چگونه به جستجوی منابع بروند و کار با واقعیات بپردازند. و از همه مهم تر دانشگاه می تواند تماس با چهره هایی را فراهم آورد که قادرند بعنوان مرشد عمل کنند _ سرمشق هایی برای دانشجو و هم رفتار مدنی او.»
مولف «قرن دیوانه من» با اشاراتی که به استبداد کمونیست ها داشته، می نویسد: «در جامعه ای که همه ابزارهای بیان مخالفت سرکوب می شود و هر کلمه تردیدآمیز زمینه ای برای محاکمه و آزار بعدی است، تنها استبداد رهبر به قدرت می رسد.» (صفحه ۱۵۵)
درباره گذران عمر، فرزندداری و زندگی با خانواده هم میتوان این فراز را از تجربیات زیسته کلیما، مورد توجه قرار داد: «تنها با نگاه به پشت سر است که فرد درمی یابد زمانی که با کودکان گذراند یگانه و غیرقابل تکرار بود – یکی از قوی ترین تجربیاتی که زندگی در آستین دارد. اما این دوران غالبا تحت الشعاع خیلی از دیگر علایق و تکالیف قرار می گیرد – پول در آوردن، چیزهایی مثلا یک آپارتمان به دست آوردن، بحث کردن، سالگردهای مختلف یا موفقیت ها را با دوستان جشن گرفتن، سفر رفتن (لااقل در کشور خودمان، چونکه ما نمی توانستیم خارج برویم)، و سرانجام رسیدن به این نتیجه اشتباه که فرزندان بارهایی اضافی هستند که جلوی پیشرفت مان را می گیرند، تا به دنبال جایگزینی برای خود بگیردیم (در بهترین شرایط پدربزرگ ها و مادربزرگ ها، و در بدترین حالت نوعی دستگاه یا ترفند).» (صفحه ۱۶۷) درباره ورود به بزرگسالی هم این نویسنده، چنین جمله ای دارد: «آدمیزاده با یک دنیا تصمیم، توقع، تردید و تعصب وارد بزرگسالی می شود.» (صفحه ۳۴۴)
مد و کلاهبرداری موفقیت هم از موضوع هایی هستند که کلیما در خاطراتش درباره آنها صحبت کرده است: «صورت بندی های مد روز برای اشخاص میان مایه و غیرخلاق و حتی کلاهبرداران موفقیت فراهم می کنند. آنها هنرمندان بزرگ و آخرین دعاوی نظریه پردازان را سرمشق قرار می دهند و حروف را به خط می کنند یا داستانی می بافند.» و«در تمامی شاخه های فعالیت بشری، میان مایگی همواره بر خلاقیت اصیل و حتی نبوغ آمیز غالب بوده است و به لحاظ جعلیات ماهرانه هیچگاه کمبودی وجود ندارد.» (صفحه ۱۷۲)
* ۲۶- ادبیات و جملات ادبی
«قرن دیوانه من» کتاب خاطرات و گزارش سالهای زندگی کلیماست و او با نثر ساده و روانی، برهه های مختلف زندگی خویش را برای مخاطبان آثارش گزارش کرده است. اما در بعضی فرازها، بعضی از جملات کتاب، شاعرانه و رمانتیک شده و دیگر، فقط گزارشِ صرف نیستند. سه نمونه از این جملات را هم مرور می کنیم:
«بام دانه های برف را می بلعید تا آنکه سیر می شد...» و «دودکش هایی عظیم سر به آسمان می سائیدند.» (صفحه ۹)
«و بدین ترتیب پدربزرگ و مادربزرگ شدیم، و بعد از چندی، حداقل هر از گاه، با گریه و صحبت یک کودک حیات به خانه ما پا می گذاشت.» (صفحه ۳۸۶)
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب