پرونده بررسی كتاب آمریكا و شاه -۱
تحلیل آمریکایی ها از رفتار شاه بیشتر احساسی تا منطقی!
شاه در سال 1957 لیستی از نیازهای نظامی خود به پنتاگون ارائه کرد که برآورد هزینه اش بین 300 تا 500 میلیون بود. تحلیل آمریکاییها از این لیست و توقعات شاه، چنین بود: بیشتر احساسی تا منطقی!
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه _ صادق وفایی: برخی معتقدند اگر محمدرضا پهلوی در سالهای قبل از انقلاب اسلامی، هواپیماهای نظامی و ترابری مختلفی از آمریکا خریداری نمی کرد، کار ایران در نبردهای هوایی روزهای ابتدایی جنگ با دولت بعثی عراق گره می خورد. البته سهم بیشتر موفقیت های ایران در نبردهای هوایی جنگ را باید متوجه خلبانان و پرسنل نیروی هوایی دانست که با ایثار و از خودگذشتگی عجیب، در جنگ و دفاع از میهن کارنامه قابل توجه و قابل تأملی از خود به جا گذاشتند.
اما نکته مهمی که این میان از آن غفلت می شود، این است که شاه این هواپیماها و دیگر تجهیزات تسلیحاتی مختلف را برای چنین روزی خریداری نکرده بود. چون با شرایط کشور، حمایت های آمریکا و خودکامگی ای که روز به روز در شخصیت وی بیشتر می شد، احتمال نمی داد روزی حکومتش سرنگون شود. حقیقت این است که همان گونه که صاحب نظران و تاریخ نگاران خارجی روایت می کنند، چنین خریدهای کلانی _ در حالیکه خیلی از مردم ایران در فقر و فلاکت به سر می بردند و در حالیکه دولتمردان آمریکایی بیشتر از شاه نگران تورم و وضع اقتصادی ایران بودند _ به قصد تثبیت سلطنت پهلوی و تثبیت موقعیت ایران بعنوان ژاندارم آمریکا در خاورمیانه انجام می شد تا دیوار نفوذناپذیری مقابل شوروی باشد. بهرحال درباره مسئله خریدهای کلان شاه از آمریکا، نظرات مختلفی وجود دارد و نگاهی که به آن اشاره کردیم، یکی از این نگاه هاست. با این وجود احتمالاً نه شاه و نه آمریکا تصور نمی کردند ایران روزی در جنگ نیابتی با عراق که همه ابرقدرت ها ازجمله آمریکا در آن دخیل بودند، از همان تسلیحاتی که برای محافظت از منافع آمریکا در خاورمیانه خریداری شده بودند، ضد این قدرت بین المللی، عراق و دیگر دشمنان خود استفاده نماید.
کتاب «آمریکا و شاه سی سال رابطه تسلیحاتی» نوشته استفن مک گلینچی که سال ۲۰۱۴ توسط انتشارات راتلج به چاپ رسید، می تواند پاسخ های مستدل و مناسبی درباره مسئله مورد نظر داشته باشد. ترجمه فارسی این کتاب به قلم محمد شمس الدین عبداللهی نژاد ابتدای اسفند سال جاری توسط انتشارات ققنوس منتشر گردید که می خواهیم در یک پرونده و در چارچوب سلسله مقالاتی به این کتاب و موضوعات تاریخی در رابطه با آن بپردازیم. مشروح قسمت اول این پرونده در ادامه می آید؛
* مقدمه و کلیت بحث
فضای عمومی جنگ سرد تعیین کننده خیلی از جنبه های رابطه تسلیحاتی تهران و واشینگتن بوده است. / ایالات متحده آمریکا از دهه ۱۹۵۰ ایران توسعه نیافته و کم و بیش فقیر را با برنامه های پی در پی کمک نظامی مسلح کرد. سال ۱۹۶۸ ایران به تنهایی بزرگ ترین خریدار جنگ افزارهای آمریکا به شمار می رفت و سالانه تقریباً ۱۵۰ میلیون دلار خرید می کرد. این ماجرا با خریدهای لجام گسیخته سالانه چندمیلیارد دلاری تسلیحات بسیار پیشرفته تا سال ۱۹۷۸ ادامه پیدا کرد. نویسنده کتاب می گوید این رابطه تسلیحاتی فراموش شده، یکی از وجوه تعیین کننده روابط ایران و آمریکا قبل از انقلاب سال ۱۹۷۹ بود و همتایی نداشت. مهم ترین تحولات سیاسی تسلیحاتی ایران و آمریکا در دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ رخ دادند. به جز مقامات بلندپایه در واشینگتن، برخی عوامل یا اشخاص بودند که در شکل گیری معاملات تسلیحاتی با ایران از تاثیر یا نفوذ ملموسی برخوردار بودند. در آمریکا، به جز دولت، تنها بازیگر مهم تسلیحاتی در برابر ایران، کنگره بود. در این دهه ها، توانایی کنگره در نقش آفرینی و نفوذ نسبی اش پیوسته کم و زیاد می شد.
به امر مسلح ساختن ایران توسط آمریکا، هیچگاه در این کشور بعنوان یک مبحث حزبی نگاه نشد. دولت های آمریکا علیرغم تفاوت های سیاسی زیادی که با هم داشتند، به پیشبرد سیاست مسلح ساختن ایران تن دادند. از زمانی که دوایت آیزنهاور در سال ۱۹۵۳ ایران به یک کشور دنباله روی آمریکا تبدیل کرد، الگویی از روابط شکل گرفت که دولت های آمریکا پا پس کشیدن از آنرا دشوار دیدند. با گسترش روابط آمریکا-ایران، ایده مسلح ساختن ایران به اصلی استوار در سیاست خارجی ایالات متحده تبدیل شد. این ایده با وجود مخالفت کنگره و برخی اعضای دولت پا گرفت و اساس یک رابطه مهم امنیتی را در جنگ سرد تشکیل داد.
در اولین مرحله رابطه تسلیحاتی ایران و آمریکا، ترومن، آیزنهاور و کندی حضور دارند که بنیان این رابطه بنا گذاشته شد و هدف از کمک نظامی به ایران، صرفا استوارشدن رژیم شاه بود. این رابطه را ترومن در سال ۱۹۵۰ بنا گذاشت و آیزنهاور و کندی بازسازی اش کردند. در قدم بعدی، در دوره لیندون جانسون از سال ۱۹۶۳ تا ۶۹ روابط دو کشور از نظر کمی و کیفی رشد پیدا کرد و ایران از یک دنباله روی کم توان و وابسته به آمریکا، به یک شریک قابل اعتماد نوظهور تبدیل شد. این روند که در آن، ایران ثروت داشت هزینه جنگ افزاهایش دلخواهش را بپردازد، از سال ۱۹۶۸ آغاز شد. البته در دوره جانسون، خط مشی نظامی آمریکا در برابر آمریکا همچنان محدود به بقای رژیم غرب گرای شاه و پیشگیری از نفوذ شوروی در ایران بود. شاه در دوره های مختلف رابطه تسلیحاتی با آمریکا، وقتی احساس می کرد توجه آمریکا نسبت به او کم شده، از سیاستی استفاده می کرد که به نام سیاست لبه پرتگاه مشهور است و در آن خویش را نسبت به شوروی متمایل نشان می داد تا توجه آمریکا را جلب نماید. با آمدن ریچارد نیکسون بر سر کار، روابط تسلیحاتی ایران و آمریکا گرفتار یک انقلاب عظیم شد که در آن فروش هر نوع تسلیحاتی به جز سلاح هسته ای به ایران مجاز بود. دوره ریاست جمهوری نیکسون از سال ۱۹۶۹ تا ۷۴ بود و بعد از استعفای الزامی او، جرالد فورد رئیس جمهور شد که در دوران او، رابطه نظامی و استراتژیکی که نیکسون با ایران شروع کرده بود، ادامه پیدا کرد. بعد از فورد هم، جیمی کارتر رئیس جمهور آمریکا شد که با شعار افزایش نظارت بر قراردادهای تسلیحاتی و ملاحظات حقوق بشری در سیاست خارجی آمریکا روی کار آمد اما در عمل، در سال ۱۹۷۷ و تصدی او بر ریاست جمهوری آمریکا، بیشتر از هرسال دیگری به ایران سلاح به فروش رسید.
نتیجه انقلاب اسلامی ایران بر رابطه تسلیحاتی ایران و آمریکا به تعبیر استفن مک گلینچی در مقدمه کتابش از این قرار است: «زمانی که شاه از سریر قدرت فرو افتاد، ایالات متحده صرفا یک متحد یا رابطه با یک مشتری دنباله رو را از دست نداد، بلکه بنای سیاست آمریکا در خلیج فارس به کلی فروپاشید. طرح نیکسون برای تمرکز امنیت منطقه ای آمریکا حول ایرانی پیشرفته از نظر نظامی، که بر شالوده رابطه نظامی دو کشور در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ قرار داشت، متلاشی گردید و به جز تن دادن به حضور نظامی مستقیم در خلیج فارس که مخالفت زیادی با آن وجود داشت، گزینه های اندکی برای ایالات متحده باقی ماند.» (صفحه ۱۹)
* شروع یک دوستی و تجارت تسلیحاتی
فشارهای انگلستان و توقف صادرات نفت ایران و سپس کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ (۱۹۵۳) ایران را به کشوری ورشکسته تبدیل نموده بود. بعد از مدتی ایران به دنباله روی نوپای آمریکا تبدیل شد. پادشاهی تازه جان گرفته داشت که تاج وتخت و قدرت گیری داخلی اش را مدیون آمریکا بود. استفن مک گلینچی می گوید شاه با عنایت به اهمیت استراتژیک ایران به خاطر اتفاقات سال ۱۹۴۶ تا ۵۳، در جستجوی رابطه ای بلند مدت با آمریکا بود تا هم روس ها را عقب بزند و هم سلطنت شکننده اش را ایمن کند. بعد از دریافت اولین کمک نظامی هنگفت آمریکا به ایران در سال ۱۹۵۰، شالوده ارتش ایران با تجهیزات آمریکایی شکل گرفت. نگاهی که ترومن در این سال بنا گذاشت، این بود که ارتش ایران تا جایی تقویت شود که بتواند در حفظ امنیت داخلی و بقای رژیم آمریکامآب شاه کافی باشد. شاه هم سودای ارتشی را داشت که بتواند از مدافع سلطنتش باشد، وجهه بین المللی ایران را بهبود ببخشد و سبب شود به تدریج جایگاه برتر منطقه را پیدا کند. بدین سان در آغاز شکل گیری رابطه تسلیحاتی دو کشور، دیدگاه های واشینگتن و انتظارات شاه با هم، همخونی نداشتند.
دولت آیزنهاور واقعاً به احتمال حمله مستقیم شوروی به ایران باور نداشت. در عوض توجهش همچون دولت ترومن، معطوف به ضعف سیاسی شاه و وخیم شدن اوضاع اقتصادی ایران به خاطر تورم بود بعد از انعقاد پیمان بغداد در سال ۱۹۵۴ که بانی اش آمریکا بود و ابتدا بین ترکیه و پاکستان شکل گرفت و سپس ایران به آن اضافه شد؛ پنتاگون حاضر نبود در کشورهای توسعه نیافته ای چون ایران و پاکستان سرمایه گذاری کند، مگر اینکه ثابت می شد این کشورها طرح های درازمدتی از پشتیبانی رژیم های سیاسی باثبات دارند. سپتامبر سال ۱۹۵۵ دیداری بین مسؤلان آمریکایی و انگلیسی در سفارت بریتانیا در واشینگتن انجام شد که در آن، طرف بریتانیایی گفت درخواست های سرسام آور شاه برای کمک نظامی برای فراهم کردن شرایط عضویت ایران در پیمان بغداد که بیشتر شبیه باج خواهی بود، دارد برنامه های داخلی شکننده شاه را زمین گیر می کند. در مجموع، ایران در حالی عضو پیمان بغداد شد که هیچ دستاورد یا توانمندی امنیتی خاصی نداشت که به دیگر اعضا ارائه نماید.
اقدامات جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر در کانال سوئز و رابطه اش با شوروی، سبب نگرانی آیزنهاور از رشد رادیکالیسم پان عرب در منطقه شد. در نتیجه در سال ۱۹۵۶ پیشنهادی بیان کرد که به دکترین آیزنهاور معروف شد. از بداقبالی شاه، این دکترین از نوسازی ارتش ایران جانبداری نکرده بود و در واقع کاملاً مخالف آن بود. این دکترین، تأمین امنیت منطقه خاورمیانه را به عهده نیروهای آمریکایی می گذاشت. استفن مک گلینچی نویسنده کتاب «آمریکا و شاه» می گوید دولت آیزنهاور واقعاً به احتمال حمله مستقیم شوروی به ایران باور نداشت. در عوض توجهش همچون دولت ترومن، معطوف به ضعف سیاسی شاه و وخیم شدن اوضاع اقتصادی ایران به خاطر تورم بود. «انتظار می رفت شاه در میانه های دهه ۱۹۵۰ به جای تمرکز بر امنیت منطقه ای، به تحکیم اقتصاد و نظام سیاسی داخلی اولویت بدهد تا رژیم شکننده پساکودتای او جان بگیرد. اما او ناخودآگاه به سمت ایفای نقشی برای ایران گام برداشت که نگاهش بیشتر به بیرون بود تا درون، و مشخصه بارز آن یک قدرت عظیم نظامی به فرماندهی خودش بود.» (صفحه ۳۵)
شاه در سال ۱۹۵۷ لیستی از نیازهای نظامی خود به پنتاگون عرضه کرد که برآورد هزینه اش بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلیون دلار بود. و بعد از فرستادن لیست، به اعمال فشار برای دریافت این کمک نظامی که آنرا حیاتی می پنداشت، ادامه داد. تحلیل دولتمردان آمریکا هم از این لیست و توقعات شاه، چنین بود: بیشتر احساسی تا منطقی!
اقدامات شاه و اخبار سرویس جاسوسی انگلستان از تهران درباره روابط ایران و شوروی، سبب شد دالس وزیر وقت امور خارجه آمریکا اواخر ژانویه ۱۹۵۸ به ایران سفر کرده و به صورت مستقیم با شاه ملاقات و گفتگو کند. شاه هم از کسری بودجه گفت و پیشنهادهای کمک رسانی شوروی را برجسته کرد. دالس با پیشنهاد تانک های بیشتر و یک اسکادران هوایی مدرن تر به ارزش ۳۰ تا ۴۰ میلیون دلار به ایران سفر کرد و گزارشی از این سفر تهیه کرد که به آیزنهاور ارائه نمود. دالس در گزارش خود اعلام نمود شاه خویش را یک نابغه سیاسی می داند و در حالیکه او نسبت به وضعیت نظامی ایران دغدغه دارد، وزرای دولت ایران نگران وضعیت وخیم اقتصادی این کشور هستند. «شاه که نشان داده بود واقعاً پرتوقع است، تنها چندروز بعد از رفتن دالس از تهران اظهار داشت کمک آمریکا آن قدر ناچیز است که گویا هیچ نگرانی ای بابت ایران ندارد.» (صفحه ۳۷)
این نظر آیزنهاور منجر به انجام طرح جبرانی آمریکا در برابر ایران شد. این طرح دربردارنده آموزش و تأمین تجهیزات ۳۷ هزار نظامی ایران، تانک های بیشتر و ادوات در رابطه با دفاع هوایی شد. همینطور در این طرح جت های جنگنده F86 به ایران اعطا شد. اما شاه جنگنده های F100 را ترجیح می داد اتفاقاتی که در تابستان ۱۹۵۸ رخ دادند، دولت آینهاور را به بهبود روابط با دوستان باقی مانده برای آمریکا در منطقه سوق داد. در نتیجه وی در ۱۶ ژوئیه آن سال اعلام نمود ایران باید از هرگونه کمکی که قابلیت استفاده از آنرا داشته باشد، بهره مند شود. این نظر آیزنهاور منجر به انجام طرح جبرانی آمریکا در برابر ایران شد. این طرح دربردارنده آموزش و تأمین تجهیزات ۳۷ هزار نظامی ایران، تانک های بیشتر و ادوات در رابطه با دفاع هوایی شد. همینطور در این طرح در چارچوب برنامه ای پنج ساله جت های جنگنده F86 به ایران اعطا شد. اما شاه جنگنده های F100 را ترجیح می داد.
استفن مک گلینچی می گوید رفتارهای باج خواهانه شاه سبب شد آمریکا تهدیدهای او را نسبت به تمایل به شوروی جدی تر بگیرد. آیزنهاور هم در ۳۰ ژانویه ۱۹۵۹ به شاه گوشزد کرد درخواست های نظامی اش خیلی بیشتر از چیزی است که در طرح جبرانی گنجانده شده است. رابطه دو کشور در ۱۹۵۹ پرتنش بود و به جایی رسید که آیزنهاور برای کم کردن تنش ها، ایران را به برنامه سفر هیئت حسن نیت به کشورهای متحد آمریکا در خاورمیانه، شمال آفریقا، هند و جنوب شرق اروپا اضافه کرد. اما این مسائل و اقدامات مانع درخواست های سرسام آور نظامی شاه نشد و باردیگر لیستی از نیازهای نظامی اش را به ارزش ۶۰۰ میلیون دلار برای آیزنهاور فرستاد. نویسنده کتاب «آمریکا و شاه» با بیان این حقایق تاریخی به نکته مهم «تفاوت نیازهای شاه و برنامه حمایتی آمریکا» اشاره نموده است. جمع بندی او از آغاز شکل گیری رابطه تسلیحاتی ایران و آمریکا از ابتدا تا این نقطه، این است که گرچه ایران ثروتی مثل نفت داشت، اما کشوری توسعه نیافته با نیروی کاری بی مهارت و بی سواد بود. چنین وضعیتی این انتقاد را مطرح می کرد که کمک آمریکا به این کشور، نه تنها باعث تقویت رژیمی می شود که از پس بقای خود برنمی آید. این نگرانی ها اوایل دهه ۱۹۶۰ به اوج خود رسیدند و همین باعث شد دولت بعدی آمریکا روابط دو کشور را به صورت گسترده ارزیابی کند.
از بالا؛ هواپیماهای شکاری اف ۸۶، اف پنج اِی و اف ۱۰۰
بازسازی رابطه تسلیحاتی در دوران کندی
جان. اف. کندی کارش را با نگاهی کاملاً ایدئولوژیک نسبت به سیاست خارجی شروع کرد. این رویکرد به صورت عمده مبتنی بر کمک اقتصادی بود تا کمک نظامی. سالهای ریاست جمهوری کندی را به علت همین سیاست و نگاه، دوران پایین ترین سطح روابط تسلیحاتی ایران و آمریکا می دانند اما نویسنده کتاب «آمریکا و شاه» با این نظر مخالف است که به علت این مخالفت خواهیم پرداخت. البته استفن مک گلینچی می گوید این ارزیابی هم کم و بیش صحیح است که دولت کندی در نظر داشت به حمایت های ایالات متحده از شاه آخر بدهد. بدین سان سطح رابطه دو کشور در بهار ۱۹۶۲ بسیار پایین تر از دهه ۱۹۵۰ بود.
همان زمان بود که کاردار سفارت بریتانیا اعلام نمود چشم انداز بقای شاه با یک مشکل جدی مواجه می باشد. اوایل مه ۱۹۶۱ هم به علت افزایش بی ثباتی داخلی و اعتراض های خشونت بار خیابانی در تهران، آژیر خطر در واشینگتن به صدا درآمد. در نتیجه کندی کارگروه ویژه ایران را تشکیل داد و به شاه سفارش هایی فوری در خصوص کاهش هزینه های نظامی و شمار کارکنان ارتش کرد کندی می گفت خاورمیانه به آب نیاز دارد نه جنگ. به تراکتور نیاز دارد نه تانک و به نان محتاج است نه بمب. بدین سان آژانس توسعه بین المللی که فراورده مستقیم نظریه نوسازی بود، استراتژی کلی خویش را بر کمک غیرنظامی معطوف کرد تا توسعه اقتصادی و اجتماعی غرب گرا و دموکراسی را تبلیغ کند و توسعه دهد. و کندی هم نگاهی را بنا گذاشت که با رویکرد آیزنهاور در برابر ایران و دیگر رژیم های خودکامه متفاوت بود. در ادامه اتفاقات بحران یمن در سال ۱۹۶۲ رخ داد و با تحرکات عربستان و مصر، یک جنگ نیابتی بین اعراب محافظه کار و رادیکال در منطقه شعله ور شد. این مسئله با بحران موشکی کوبا همزمان شد. در ۸ فوریه سال ۱۹۶۳ هم حزب پان عرب بعث در عراق، کودتا کرد و حکومت این کشور را سرنگون کرد. کودتای عراق، الگوی کودتایی شد که چندماه بعد در سوریه رخ داد. اما ضمن اشاره به این مسائل باید اشاره نمود که دولت کندی در چهارچوب نگاهی تفکیک شده در برابر اسرائیل، هم نیازهای امنیتی متعارف صهیونیست ها را به رسمیت می شناخت و هم مقابل موضع گیری های مبهم اسرائیل نسبت به برنامه هسته ای اش حساس بود. اینکه کندی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۹۶۰ آمریکا در یک موقعیت لب مرز، رئیس جمهور شد، به قول خودش مرهون تلاش یهودیان بود. نویسنده کتاب «آمریکا و شاه» هم می گوید کندی لابی یهود را می شناخت؛ «چنان که طی دیداری خصوصی با بن گوریون، نخست وزیر اسرائیل در ۳۰ مه ۱۹۶۱ خاطرنشان کرد من با کمک یهودی ها انتخاب شدم.» (صفحه ۵۲)
درباره رابطه تسلیحاتی ایران و آمریکا، باید به صورت خلاصه این جمع بندی را داشت که این رابطه از سال ۱۹۵۳ (سال کودتای ۲۸ مرداد) شکل و شمایل کمک های بلاعوض را به خود گرفته بود و شامل ترکیب نسبتاً متعادلی از کمک های نظامی و غیرنظامی بود. تا سال ۱۹۵۷ یعنی چهارسال بعد، وام های توسعه بلند مدت آمریکا برای پروژه هایی مانند سامانه کلان بزرگراهی و مخابراتی، ساختن بندر در آب های عمیق خلیج فارس جایگزین ترتیبات ویژه سالهای گذشته شدند. این تغییر تا اندازه زیادی به علت عضویت ایران در پیمان سنتو، ضروری بود. در زمان کندی هم نگاهی که او داشت و به آن اشاره کردیم، مانع شد روی خوش به شاه نشان دهد و شاه هم از این وضعیت ناراضی بود و عدم رضایتش را هم بیان می کرد. برآورد اطلاعات ملی آمریکا (NIE) در فوریه ۱۹۶۱ نشان می داد احتمال وقوع تغییرات ناگهانی در ایران با وقوع یک انقلاب زیاد است. چندعامل هم وجود داشتند که حکومت شاه را تهدید می کردند: عوامل خارجی، گرایش های مدرنیستی شاه و حمایتش از اسرائیل که سبب عصبانیت روحانیت شیعه و اقدامشان ضد او شده بود، اقدامات مخالفان سیاسی و وضیت وخیم اقتصادی هم در کنار هم وضعیت متزلزلی را برای حکومت شاه ساخته بودند. همان زمان بود که کاردار سفارت بریتانیا اعلام نمود چشم انداز بقای شاه با یک مشکل جدی مواجه می باشد. اوایل مه ۱۹۶۱ هم به علت افزایش بی ثباتی داخلی و اعتراض های خشونت بار خیابانی در تهران، آژیر خطر در واشینگتن به صدا درآمد. در نتیجه کندی کارگروه ویژه ایران را تشکیل داد و به شاه سفارش هایی فوری در خصوص کاهش هزینه های نظامی و شمار کارکنان ارتش کرد. نگاهی هم که به این کارگروه ابلاغ گردید، چنین بود که هرگاه شاه درخواست تسلیحات بیشتر کرد، پاسخ کندی اصلاحات بیشتر خواهد بود.
اما شاه همچنان اصرار داشت ایران باید تسلیحات و تجهیزات نظامی پیشرفته تری دریافت کند. او تا آخر تابستان ۱۹۶۱ همچنان به سفارت آمریکا در ایران فشار وارد می کرد. با وخیم تر شدن اوضاع مالی ایران و ضعف سیاسی بیشتر شاه، نگرانی شورای امنیت ملی آمریکا از بحران داخلی ایران بیشتر و مضاعف تر شد. خیلی از سناتورها و اعضای شورای امنیت ملی آمریکا، مشکلات ایران را به شاه نسبت می دادند و بعضی از آنها در تکاپو بودند، جایگزینی برای شاه پیشنهاد کنند. چون معتقد بودند ارتش ایران، اصطلاحاً نمی تواند شلوارش را بالا بکشد و شاه هم نمی تواند کاری برای بقای حکومتش کند. اما این تلاش ها به جایی نرسیدند. شاه در این دوران تلاش داشت با کندی دیدار و درباره مسائل نظامی گفتگو کند اما به علت کاهش کمک های نظامی آمریکا، سرخورده شده و قصد داشت استعفا کند. البته آن طور که در کتاب «آمریکا و شاه» عنوان شده، این تهدید به استعفا، احتمالاً ترفند شاه برای برون رفت از این وضعیت بوده است. تا قبل از سفر شاه به آمریکا و دیدارش با کندی، مک نامارا وزیر دفاع آمریکا سفارش کرد در یک توافق اولیه، تجهیزات دریایی به شدت کاسته شده و برخی هزینه های نگهداری تعدیل شوند تا شاه بتواند در عوض، چهار اسکادران F5_A داشته باشد. این هواپیما، جنگنده جدید ارزان قیمتی بود که اخیرا و صرفا برای صادرات و آموزش در خاک آمریکا تولید و متناسب سازی شده بود.
پس از دیدارهای شاه در آمریکا بود که به این جمع بندی و نظر رسید که ایران با آمریکا مثل همخوابه موقت برخورد می کند ولی با همسایگان ایران که عضو پیمان سنتو هستند، رفتاری مانند همسران دایمش دارد.
جالب است که اسناد تاریخی نشان داده است کندی بیشتر از شاه، نگران وضعیت اقتصادی ایران بوده است. بهار و تابستان سال ۱۹۶۲ که وضعیت اقتصادی ایران در وخامت شدید بود، همه فکر و ذکر شاه دریافت کمک نظامی بود. استفن مک گلینچی برپایه سند نامه شاه به کندی در ۹ ژوئیه ۱۹۶۲ می نویسد: «شاه بابت مشکلات اقتصادی نگرانی نداشت و بر دریافت ۱۳۵ میلیون دلار کمک نظامی بیشتر در چارچوب توافق پنج ساله ای که در آوریل مطرح شده بود پافشاری می کرد.» (صفحه ۶۵)
شاه در واقع خواستار رابطه با شوروی نبود. هیچگاه هم برابر فشارها برای تعدیل تمایل شدیدش به افزایش قدرت نظامی سر فرود نیاورد. با این کار شاه، کندی تن به مصالحه داد و کمک های نظامی به ایران برای پنج سال دیگر تمدید شدند در تابستان ۱۹۶۲ شاه و اتحاد شوروی آغاز به نرمال سازی روابط دیپلماتیک کردند. این دومین بار بود که شاه به سمت سیاست لبه پرتگاه می رفت و از گرم گرفتن با روس ها بعنوان ابزار باج گیری از آمریکا بهره برداری می کرد تا تجهیزات نظامی دلخواهش را بدهند. «آخرین بار هم نبود.» (صفحه ۶۶) استفن مک گلینچی می گوید شاه در واقع خواستار رابطه با شوروی نبود. هیچگاه هم برابر فشارها برای تعدیل تمایل شدیدش به افزایش قدرت نظامی سر فرود نیاورد. با این کار شاه، کندی تن به مصالحه داد و کمک های نظامی به ایران برای پنج سال دیگر تمدید شدند. «شاه نشان داد هم برای تحکیم تاج و تختش و هم تأمین نیازهای نظامی اش سرسخت است.» (صفحه ۶۷) طی مصالحه ای که به قول نویسنده کتاب «آمریکا و شاه» کندی به آن تن داد، با وجود محدودیت های شدید تأمین بودجه، تجهیزات راداری به برنامه پنج ساله افزوده شد و ناوهایی که در عوض اسکاداران های F5_A حذف شده بودند، باردیگر در توافق گنجانده شدند.
در بهار سال ۱۹۶۳ هم که شرایط برای اعمال اصلاحات داخلی مناسب دیده شد، پروژه انقلاب سفید شاه کلید خورد که نویسنده کتاب «آمریکا و شاه» این اصطلاحات را تلاشی آشکار برای توسعه و تعمیق پشتیبانی از رژیم شاه در میان طبقات فرودست جامعه ایران می خوانَد؛ نه یک تحول صرفا اجتماعی با هدف بازتوزیع ثروت اقتصادی بین مردم!
استفن مک گلینچی در جمع بندی خود از روابط تسلیحاتی ایران و آمریکا در دوره کندی می گوید به خلاف ارزیابی بسیار منفی ی که از تاثیر کندی بر این روابط وجود دارد، سالهای ریاست جمهوری او از بهترین مقاطع روابط آمریکا و ایران بوده چون در آن، رابطه مبتنی بر کمک رسانی بازسازی شد و اصلاحاتی که شاه کم وبیش برای راضی کردن منتقدانش در واشینگتن انجام داد، رژیم او و اقتصاد ایران را استوار کرد. نکته مهم در این حوزه، این جاست که تجربه کندی در آشتی با مصر و هند با شکست روبرو شد چون هر دو کشور به قول استفن مک گلینچی، اقدامات او را به هیچ گرفتند. در نتیجه آمریکا دلبسته همان رژیم های متحد پیشین خودکامه، یعنی شاه و اعضای پیمان سنتو باقی ماند. آمریکا به جای آن که دست به تلاش بیهوده روی نمونه های ناموفقی چون مصر و هند بزند، روی ایران سرمایه گذاری بیشتری کرد. شاه در آن برهه آن قدر کم توان بود که نمی توانست اهمیت استراتژیک چندانی داشته باشد. توافق پنج ساله نظامی کندی در سال ۱۹۶۲ با ایران، ناشی از این برداشت بود.
ادامه دارد...
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب